Тываның Баштыңы: «Хуу капиталдың курлавырын аграр секторнуң инвестициязынче угландырар херек»

Тыва Республиканың албан-езузунуң делегациязының РФ-тиң Федерация Чөвүлелиниң комитеттеринге ажылдаанының соонда федералдыг МИЧ-лерниң төлээлерин регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң айтырыглары сонуургаткан. 

Олар чүгле транспорт айтырыын, энергияның чедишпес чоруун, РФ-тиң Президентизиниң майда үндүрген чарлыктарының күүселдезин сонуургаан эвес, республикада көдээ ажыл-агый адыры кандыг угланыышкын-биле сайзырап турарын база сонуургааннар.

— Бүгү-делегейниң Садыг организациязынче кирип турар үеде көдээ ажыл-агыйны сайзырадырының байдалдары кандыгыл? Чыл дургузунда ол канчаар өскерилгенил? (Дарья Вожегова, «Вместе-РФ» телеканал)

Бүгү-делегейниң Садыг организациязының негелдезин езугаар июнь 1-ден эгелеп чуртта малды бажыңнар чанынга согарын хораан.

Чаа дүрүмнер Тываның мал ажылдыгларынга чугула улуг ужур-дузалыг дээрзи чугаажок, чүге дээрге чоннуң дыка хөй кезии мал өстүрүп, ону садып турарындан орулга киирип ап турар. Мал согар чаңгыс аай цехтерни болгаш шөлдерни тургузарының талазы-биле ажылды чорудуп турар бис. Ол ажылды соксатпайн келген бис, чүге дээрге БСО-нуң салдары биске чедип кээр болгай, аңаа белен болур херек.

Эъткир малды кол өзек кылып, көдээ ажыл-агыйны үндезини-биле эде тургустувус. Өске адырлар ооң сайзыралынга салдарлыг кылдыр ажылдап турар. Ол хемчег бодунуң эки талазын көргүскен: мал бажының санының талазы-биле мурнуку одуругда бис.

Көдээ ажыл-агыйның бүдүрүп турар продукциязынга негелделерниң өскерлип турарының дугайын утпайн турар бис. Хой ажылының продукциязы ам-даа чедишпейн турар, БСО чурттарының талазындан чижилге үезинде безин ол кедилиг болур-даа болза, чүгле хой ажылындан халбактанган херээ чок деп чүвени билип турар бис. Ынчангаш мал ажылының өске чүзүннерин калбартыр талазы-биле идепкейлиг ажыл чоруп турар.

Мыйыстыг бода малдың эъткир уксаазын өстүрерин эгелээн бис, герефордтарны эккеп алдывыс. Чылгы малды өстүрерин катап эгеледивис. Малдың теве, сарлык, соңгу чүктүң ивизи дээн ышкаш ховар хевирлерин өстүрүп турарларны деткип турар бис. Сыын ажылынче кичээнгей салдынган. Бо угланыышкыннар талазы-биле чедиишкиннер бар. Чижээ, 5 чыл дургузунда чылгы малдың баш саны эрге-чагыргаларның деткимчези-биле барык ийи катап өскен, ам 60 муң хире баш бар.

Республиканың көдээ ажыл-агый экономиказы иштики курлавырларның ачызында туттунуп база сайзырап турар, ынчалза-даа ол төнүп каар болгай, ынчангаш көдээниң бараан бүдүрүкчүлеринге күрүне деткимчезин көвүдедири, чаа технологияларны шиңгээдип алырын күштелдирери чугула. Бо талазы-биле күрүнениң аргалары база чедишпес дээрзин билир мен. Хуу капиталдыг курлавырлары база бар болгай, оларны база аграр секторнуң инвестициязынче угландырар херек. Бо ажылга Федералдыг Хуралды, ылаңгыя Федерация Чөвүлелиниң регионнарның эрге-ажыктарын төлээлеп турар үстүкү палатазының ужур-дузазы аажок улуг.

— Республиканың инвестиция байдалының дугайында чүнү чугаалап болур Силер?

— Тыва инвестицияларга аажок келир үелиг чер, хамыктың мурнунда черниң ажыктыг казымалдарының байлак курлавырлары бар. Республиканың девискээринде чер иштиниң байлактарын казып тыварының талазы-биле улуг-улуг бизнес рынок чаартылгаларының эгезинде-ле сонуургап эгелээн. Ылаңгыя хөмүр-дашты, черниң ховар болгаш үнелиг металлдарын, өске-даа курлавырларны.

Чүгле демир-орук чогундан инвесторлар дадагалзап турарлар. «Кызыл — Курагино» демир-оруун тударынга киржилгезиниң дугайында Россия Федерациязының Чазаа чарлапкан соонда, Тываның казымал байлактар чыдар черлериниң Бойдус курлавырларының ажыглалының талазы-биле федералдыг агентилелдиң аукционче үндүрген лицензияларын дораан садып алгаш барганы таварылга эвес. Россияның хоойлужудулгазын езугаар алырга, чурттуң бойдус байлактары, ооң иштинде ажыктыг казымалдарның кайгамчык чыдыннары  федералдыг өнчү болур. Россияның девискээринде казымал байлактар күрүнениң эргезинде, бойдус курлавырларын шиңгээдириниң планын ол тургузуп турар. Бойдус курлавырларының ажыглалын Россияның болгаш ооң регионнарының үлетпүр сайзыралының эрге-ажыктарынга ажыглаар сорулга-биле Бойдус ажыглалының талазы-биле федералдыг агентилел аукционга азы мөөрейге байлак чыдар черлерни казып тывыышкын компанияларынга, хуу инвесторларга аукционга азы мөөрейге садып алыр кылдыр үндүрүп турар, ооң соонда оларны ажылдап кылыр болгаш шиңгээдир эргени алырлар.

Шак ындыг арга-биле Лунсин, Тардан-Голд, Северсталь, Евраз-Холдинг дээн ышкаш компаниялар кирип келген.

Казымал байлактарны хуваары — федералдыг эрге-чагыргаларның бүрүн эргелери. Республиканың болгаш ооң чурттакчыларының эрге-ажыктарын хуу инвесторларның барымдаалаарын чедип алыр дээш бүгү хемчеглерни ап турар. Хуу компания бүрүзү-биле Тываның Чазаа Дугуржулга чарып турар. Бизнести чүгле бодунуң акшазы көвүдедири эвес, социал харыысалга база бар.

Москвага, Федерация Чөвүлелиниң хуралынга, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хуу инвесторларның ажыл-чорудулгазынга салдар чедирер эргени регионнар алыр ужурлуг деп демдеглээн. Хоойлужудулга деңнелинге бо айтырыг  амдыызында шиитпирлеттинмээн, ынчангаш бо айтырыгны өөренип көөрүнче сенаторларны кыйгырган.

ТР-ниң парлалга албаны.