«ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ СОЦИАЛ-ЭКОНОМИКТИГ ХӨГЖYЛДЕЗИНИҢ СТРАТЕГИЯЗЫ ШАПКЫН ӨЗYЛДЕНИҢ YНДЕЗИНИ БОЛУР»

01.04.2014

Россия Федерациязының  Федералдыг Хуралының  Федерация Чөвүлелиниң пленарлыг хуралынга Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң  илеткели

Ханы хүндүткелдиг Валентина Ивановна!

Хүндүлүг сенаторлар! Хүндүлүг чалатканнар! Коллегалар!

Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннерин эрттирериниң дугайында үстүкү палатаның шиитпирин Тыва улуг өөрүп четтириишкин-биле хүлээп алган. Регионнарның палатазынга бодун көргүзери болгаш сенаторларның деткимчезин алыры биске аажок чугула, ындыг деткимчени Россия-биле демнежилгениң болгаш республика найысылалының үндезилеп тургустунганының 100 чылында алыры — ийи дакпыр ужур-дузалыг.

Хүндүлүг Валентина Ивановна! Бистиң республикавысты деткээниңер болгаш бо бедик индирден сөс алыр арганы тывысканыңар дээш Силерге ханы өөрүп четтириишкинни илередирин чөпшээреп көрүңер.

Тыва Республика — хөй националдыг Россияның акы-дуңма өг-бүлезинге чоокта чаа каттыжып кирген. Бо чылын Совет Эвилелинге Тыва Арат Республиканың РСФСР-ниң автономнуг облазы эргелиг кылдыр эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылын демдеглээр бис. 1944 дайын чылдарында тыва чоннуң эки тура-биле үндүрген шиитпири болгаш совет удуртулганың ону деткээни нарын геополитиктиг айтырыгларны тайбың байдалга, чөптүү-биле, төөгү талазы-биле чогумчалыг кылдыр шиитпирлээриниң үлегери болган.

70 чыл — төөгү талазы-биле кыска үе-дир. Ынчалза-даа Тывага ол депшилгелиг чуртталганың чылдары болган.   Амыдыралдың эргежок чугула чүүлдерин баштай-ла тургузуп эгелээн: бажыңнар, школалар туттунуп, баштайгы совет бүдүрүлгелер ажыттынып, бүгү-ниити өөредилгениң, кадык камгалалының системазы ажылдап эгелээн. Бо чылдарның дургузунда республика чамдык чурттарның чүс-чүс чылдарда эртер оруун эртип шыдаан.

Тыва дээрге — кызыгаар чоогунда регион. Күрүне кызыгаарының Россия-Моол участогунуң 1350 километри бистиң девискээривисте. Тыва дээрге Россия Федерациязында эң аныяк субъект болур. Ооң чурттакчыларының ортумак назыны — 29 хар, чонунуң үштүң бир кезии — 30 хар чедир назылыг аныяктар. Бичии уругларның төрүттүнер чоруунуң талазы-биле мурнакчы үш регионнуң санында кирип турар бис. Ол чорук биске социал улуг чүъктү онаап турары чугаажок, ынчалза-даа бүгү тала-биле аныяк деп санаттынып турар республика келир үеже чүткүлдүг. Ында аныяк назын болгаш бурунгу көшкүн культура, XXI чүс чылдың технологияларын шиңгээдип ап турары болгаш бурунгу чаңчылдарны хумагалыы-биле камгалаары чергележип турар.

Тыва дээрге Россияда амыдыралдың чүс-чүс чылдарда чаңчылын камгалап арттырып алган хөй эвес черлерниң бирээзи. Экономиканың үндезинин колдуунда-ла мал ажылы тургузуп турар. Малдың баш санын өстүрерин, күш-ажылдың хүндүткелдиг чоруун бедидерин сөөлгү чылдарда турум чорудуп келген бис, малчыннарны деткиириниң бүдүн системазы республикада тургустунган.

Аңгы-аңгы дөстерден 2,7 миллиард рубльди көдээже үндүрген бис, бо чылдарның дургузунда республиканың агроүлетпүр комплекизинге бюджет инвестицияларының хемчээли 10,6 катап өскен. Малдың баш саны чыл санында ортумаа-биле 7 хуу өзүп турар, 2013 чылда шээр малдың баш саны 1 миллион 143 муң баш четкен. Миллион санга чедер сорулга биске мурнунда-ла салдынып турган. Мал бажының дайын чылдарының мурнунда турган деңнелинге чоокта чаа үнүп келген бис, чүге дээрге Тыва Арат Республика дайын чылдарында республикада бар хойнуң болгаш өшкүнүң барык чартык кезиин, 50 муң баш чылгы малды фронтуже чоруткан, 30 муң баш инекти Украинага мал ажылын катап тургузары-биле дамчыдып берген.

Кижи санынга онааштыр мал бажының саны Сибирьниң федералдыг округунда мурнакчы регион болуп турар бис. Эгелеп чоруур фермерлерни болгаш өг-бүлелерниң мал фермаларын деткиириниң талазы-биле программаны күүсеткениниң түңнелинде 2012 чылда Тыва Россияның эң эки үш регионнарының санынга кирген, Татарстан биле Липецк область бисти мурнаан.

Бо хүннүң сорулгазы — республиканың агроүлетпүр комплекизи-биле көдээ ажыл-агый чиг эдин ону болбаазырадырының амгы үениң технологияларын езугаар алырының чаңчылчаан арга-хевирлерин дүүштүрери болур. Көдээге бизнестиң биче хевирин чогумчалыг деткиириниң аргаларын дыка үр дилеп келген бис. 2012 чылда Тывага тус черниң ба­раан бүдүрүлгезин деткиириниң ийи чылын чарлаан турган, ол эрткен чылын «Бир суур — бир бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге тодаргай кирген. Ооң түңнели көдээ черниң күрүне деткимчезин алган 149 төлевилели болган.

2014 чылда чуртка Культура чылы чарлаттынган. Бо чылын Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын федералдыг деңнелге демдеглээр деп чурттуң удуртулгазының шиитпири-биле ол чогумчалыг капсырлашкан. 1914 чылда Россия Урянхай крайны бодунуң хайгааралынга алган, ынчан Белоцарск хоорайның—республиканың келир үедеги найысылалы Кызыл хоорайның таваа салдынган. Республика ол юбилейинге белеткенип турар, гуманитарлыг улуг-улуг культурлуг, төөгүлүг төлевилелдер күүсеттинип турар. Россияга Культура чылын чарлаанынга дүүштүр Тывага бо чылды Орус дылдың чылын чарлаан.

Бистиң төрээн булуңувуста кайгамчык чүүлдер хөй: арыг агаар-бойдус, төөгүлүг культура,  байлак чер, салым-чаяанныг чон. Бо эки чүүлдер амдыызында республикага-даа, оон туржук чуртка-даа долу күш-биле ажылдап бербейн турар.

70 чыл дургузунда эргежок чугула инфраструктураны тургузуп алыры болдунмас дээрзи билдингир. XXI чүс чылче Тыва, өске регионнарга деңнээрге, кошкак арга-курлавырларлыг киргени хомуданчыг. Чоокку келир үеде чурттуң ортумак деңнелиниң көргүзүглерин чедип алыр дизе, чүгле бурунгаар шимчээр эвес, республиканы шынар талазы-биле чаа деңнелче үндүре бээр стратегтиг шиитпирлерни хүлээп алыры эргежок чугула.

Ажыл-агыйның амгы инфраструктуразынга дүүштүр сан талазы-биле өзүлде чедип алырының арга-шинээ регионда чок апарган дээрзин билир бис. Ооң-биле чергелештирТывада эгээртинмес курлавырлар бар.

Республиканың девискээринде чыдар хөмүр-даштың болгаш алдынның, полиметалл рудаларының курлавырларын шиңгээдип алырының төлевилелдери Сибирьниң сайзыралының стратегиязынче кирген. Ховар полиметалл рудаларының чыдар үе черлерин (Ак-Сугда, Карасугда болгаш Улуг-Танзекте) шиңгээдип алыры 34 миллиард рубль түңнүгчылдың бараан продукциязы кылдыр үнелеттинип турар.

Одалга-энергетика комплекизиниң курлавырларын эксперттер 16,5 миллиард тонна кокстуг хөмүр-даш деп санаан. Ол дээрге металлургияга эргежок чугула, эң үнелиг марка-дыр.

Ындыг турбуже кижи санынга онааштыр 4620 тонна хөмүр-даш азы 18,5 млн. рубль арга-күчүлүг тургаш, республикада социал-экономиктиг хөгжүлдениң деңнели дыка куду болуп артпышаан. Субсидиялар-даа, дотациялар-даа, бюджеттиң өске-даа деткимчези экономиктиг эргежок чугула бурунгаарлаашкынны хандырып шыдавас дээрзин боттарывыс көрүп турар бис, ооң уламындан республиканың чурттакчы чонунуң амыдырал деңнели чавыс болуп артпышаан.

Амгы үениң инфраструктурлуг кызыгаарлаашкыннарын чайлаткан соонда чүгле ынчан экономикаже бурунгаар базымнар кылдынар. Хамыктың мурнунда транспорт айтырыын шиитпирлээр херек. Республика чоокку регионнар-биле Саян сыннарын дамчыштыр эрткен автоорук-биле харылзажып турар. Экономиктиг долу сайзырал чедип алыр дизе, Тывага демир-орук херек. Ооң дугайын тыва чон мурнундан бээр күзеп келген. Тыва Арат Республика үезиниң маркаларында безин ону көргүскен.

«Кызыл — Курагино» демир-орук төлевилели ара соксавазын дээш хөй күжениишкиннерни үндүрген бис. Ону боттандырган соонда ажыл чок чоруктуң айтырыын шиитпирлээр — 15 муңажыг ажылдаар олуттар тургустунар. Федералдыг болгаш тус чер бюджеттеринче үндүрүг киирилделериниң хемчээли 14 млрд. рубль ажа бээр. Эң кол чүүл — республиканыңдотациялыг чоруу бөгүнгү 78 хуу турганындан 25 хуу чедир кызырлыр. Демир-орук аргыштырылгазын ажыглап эгелээн соонда ажылдап эгелээр өске төлевилелдерниң немелде ажыктыын санаваска безин ындыг.

«Кызыл — Курагино» төлевилел Россияның Транспорт стратегиязынче, Сибирьниң Сайзырал стратегиязынче кирген. Ол дээрге инфраструктурлуг төлевилелдерни күрүне-хуу черлер эштежилгезинге дүүштүр күүседириниң Россияда эң бир дугаар чижээ болур. Төлевилелге болгаш экспертизага акшазын салган, тудугну эгелээринге белен инвестор бар.«Кызыл — Курагино» дээрге Национал чаагай чорук фондузундан акшаландырарынгакол кордакчыларның бирээзи болур, баштайгы шилилге ээлчээн эрткен. Регионнар палатазының деткимчези амгы үеде кажангызындан-даа артык негеттинип турар. Федерация Чөвүлелиниң мерген сөзү амгы бо чижилгелиг  берге үеде Тывага чогумчалыг шиитпир алырынга дузалаар дээрзинге бүзүрээр мен.

Амгы үеде Россияның Чазаанда мурнады хөгжүлдениң девискээрлеринге эрге-хоойлубаазазын тургузарының талазы-биле ажыл чоруп турар. Ол тема Красноярскиге болган экономиктиг шуулганга чидиг чугааны болдурган. Мурнады хөгжүлдениң девискээрлерин шилип ап тура, белениниң деңнели бедик төлевилелдерниң барын барымдаалаары дээрзинге идегеп турар бис. А эң кол чүүл — элээн каш регионнарны сайзырадырынга идиг бээр регионнар аразы ужур-дузалыг төлевилелдер болур ужурлуг. Кайы-бирээзинге деткимче көргүзериниң аргазы-биле оларны аңгылап башкалавас, харын-даа каттыштырар херек.

Ылап-ла ындыг төлевилел «Кызыл — Курагино» болур. Ол Енисей девискээрин мурнады хөгжүдер өзек болуп, чурттуң экономиктиг амыдыралынче Красноярск крайның мурнуу чүгүн, Хакасияны болгаш Тываны киирип шыдаар.

Демир-орук шугумунуң тудуунуң эгелээни-биле Улуг-Хем бассейниниң хөмүр-дашчыдынының кол-кол черлериниң шиңгээдип алыышкыны эгелээр, олар амдыызында инвесторларның аадаңнарында үнелиг саазын хевирлиг шыгжаттынган. Оларның шимчевес чоруун дыка хөй барымдаалар-биле тайылбырлап болур, чижээ, хөмүр-даш рыногунуң негелдезиниң таарымча чогу, ол үргүлчү өскерлип турар. А эң кол чүүл — продукцияны үндүр сөөртүр арганың чогу.

Продукция дугайын анаа чугаалавадым. Чиг эттиң үндүр сөөртүрүнүң дугайында эвес, ону болбаазыратканының түңнелинде үнер чүүлдерниң дугайын чугаалап тур бис. Республиканың инвестиция хааржаанда хөмүр-даштың энергия-химия болбаазырадылгазының комплекизин тургузары, Кызыл хоорайны газчыдар сорулга-биле Улуг-Хем бассейниниң хөмүр-дажындан пропан-бутанны алырының аргалары дээн ышкаш солун төлевилелдер бар.

Тус-тус черлерге социал ужур-дузалыг кобальтыдан болгаш даг-дүгүнден газ бүдүреринэгелээриниң талазы-биле солун төлевилел хамааржыр, ону Хову-Аксы ажылчын суурнуң болгаш Ак-Довурак хоорайның чурттакчылары четтикпейн манап турар. Кол демир-орук төлевилелин болгаш минерал чиг эдин казып тыварының болгаш болбаазырадырының талазы-биле төлевилелдерни күүсеткениниң соонда республиканың дотациялыг чоруу 20 хуу чедир кызырлыр деп санап турар.

Келир үелиин барымдаалап көөрге чедиишкиннер амдыгааштан бисте көстүп келген.Республикада инвестицияның идепкейлиг чоруу сөөлгү чылдарда көскүзү-биле өзүп турар. Бир эвес 2008 чылга чедир инвестицияны чүгле бюджет акша-хөреңгизи-биле боттандырып турган болза, 2009-2012 чылдарда республикада кол капиталга бюджеттен дашкаар инвестицияларның хемчээли көскүзү-биле өскен. Өзүлде барык 1,5 четкен, ол дээрге Россияда 2-ги чер-дир.

Эрткен чылдың түңнели-биле Тыва дорт даштыкы инвестицияларның хемчээлиниң-даа талазы-биле, чоннуң кижи санынга онааштыр инвестицияларның хемчээлиниң-даа талазы-биле Россияның мурнап турар 20 регионнарының санынга кирип, дөрткү черни ээлээн. 

Транспорт айтырыы, энергияның чедишпес чоруу, чаңгыс сөс-биле чугаалаарга,Тываның девискээринде инфраструктураның чедишпес байдалы дүүн чаа тургустунупкелген айтырыг эвес-тир деп чугаалаар херек. Совет үеде-даа, ооң соонда-даа ол айтырыглар талазы-биле шиитпирлер хүлээп алдынып турган, ынчалза-даа олар күүсеттинмейн келген.

Бисти дыңнаан болгаш чугула айтырыгларны шиитпирлээриниң талазы-биле бистиң саналдарывысты деткээн Федерация Чөвүлелиниң удуртулгазынга болгаш комитеттер кежигүннеринге өөрүп четтирдивис. Оларның аразында Кызыл хоорайның аэропортунуңужудуушкун шөлүн дарый чаартып кылыры кирген. Тыва чер шимчээшкининиң талазы-биле айыылдыг регион дээрзин барымдаалаар болза, бо биске дыка чугула айтырыг болур. Yш баллдыг чер шимчээшкиннеринге чаңчыгып калган бис. 2011-2012 чылдарда 7 баллдыг үш чер шимчээшкинин көрген бис. Онза байдалдар тургустунуп келген үеде хөй чүък сөөртүр самолеттарны хүлээп алыр бис, ынчан ужудукчуларның болгаш камгалакчыларның амы-тынынга айыылдыг байдалдар тургустунуп болур.

ЧЭС-2-ни тудары биске онза улуг ужур-дузалыг. Чүге дээрге чылыг хандырылгазының курлавыр дөзү чокта Россияның Президентизиниң бустур четкен чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны көжүрериниң, чаа уруглар садтарын болгаш школаларны, хөй уруглуг өг-бүлелерге бажыңнарны тударының талазы-биле Чарлыын күүседиринге шаптык болуп турар.

Соксаал чок чер шимчээшкиннери хөй чурттакчыларлыг черлер — Шагаан-Арыг болгаш Ак-Довурак хоорайларда төпчүткен ийи котельнаяны бустурунга чедирген. ОБЯ-ның специалистери оларны ажыглап болбас деп түңнелди үндүргеннер.

Чылыг хандырылгазын регион болгаш тус чер ужур-дузалыг айтырыг кылдыр киирген, чылыг хандырылгазының объектилериниң тудуун тус чер бюджеттери шыдаар, а перспектива чок бичии суурларның инфраструктура айтырыгларын шиитпирлеп шыдаар инвесторлар-меценаттар тыпты бээр дээрзинге бүзүрээри берге. Мээң санап турарым-биле алырга, чылыг-энергияны сайзырадырының айтырыы — ол дээрге бизнес айтырыы эвес, социал ужур-дузалыг күрүне сагыш салыышкыны-дыр.

Кагдынган суурларның, ээнзирээн хоорайларның үезин чурттап эрткен бис. Күш-ажыл курлавырларын мөөңнеп алырга бүгү-ле айтырыглар шиитпирлеттине бээринге идегээри база хоозун чүүл-дүр. Бодунуң девискээрин, бодунуң черин чаагайжыдар болгаш чаартып кылыр херек. Мээң чаңгыс чер-чурттугларым боттарының черинге аажок бердинген деп санаар мен. Чедери берге, тамчыктыг байдалдардан озалааш, агаар-бойдузу дең-дески эвес, берге черде чурттап турар кижилерге күрүнениң деткимчези херек.

Сибирьни болгаш Ыраккы Чөөн чүктү сайзырадыры дээрге Россияның күрүне политиказының үр үеде мурнады шиитпирлээр айтырыы болур деп, Владимир Владимирович Путинниң Айыткалын ажыл-херекке дорт удуртулга кылдыр хүлээп алган бис. Тываның күчүзүн бүгү чурттуң чаагай чоруунга хаара тудуп шыдаар төлевилелдерни ооң ужурунда киирип турар бис. Хамыктың мурнунда бистиң кайыже-даа эртеринге ажыктыг, географтыг байдалының эптиг чоруувус кызыгаар даштынче (автомобильдиң, демир-оруктуң, агаар оруунуң болгаш энергетиканың) транспорттуң эртер чаа аргаларын хевирлеп тургузар, кедизинде  Азия-Оожум океан чурттарының рыногунче үнер арганы берип турар.

Хөй талалыг чурумга ажылдаар кылдыр чурттар аразының Хандагайты — Боршооавтомобиль эрттирилге пунктузун чаартып кылыры, М-54 «Енисей» федералдыг орукту ол пунктуже угландыр эде углаары чөптүг айтырыглар болуп турар. Чурттар аразының Урумчи (Кыдат) — Ховд (Моол) — Улангом (Моол) — Хандагайты (Россия) автомобиль оруунуң тудуунуң доозулганы-биле ол төлевилелди саналдап турар бис.

«Кызыл — Курагино» демир-орук шугуму чүгле аңаа доктаар эвес, а келир үеде Урумчи деп кыдат хоорайга чедир туттунуп болур, ол чорук моол эш-өөрнүң улуг сонуургалын база тывылдырып турар. Республикага демир-орук аргыжылгазы чыл санында регионнуң иштики продуктузун 22,8 млрд. рубль чедирип болур. Кызыл аэропортунуң чаартып кылганының соонда делегей терминалын тудары чугула деп санап турар бис, амгы үеде безин республиканың кыры-биле чурттар аразының 20 ажыг самолеттары ужудуп турар.

Хүндүлүг Валентина Ивановна! Хүндүлүг сенаторлар! Тыва Республика Федерация Чөвүлелинге бир дугаар бодун таныштырып тур. Ол дээрге биске улуг ат-алдар, улуг харыысалга болгаш сенаторларның ат-алдарлыг деткимчезинге даянырының аргазы-дыр. Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң комплекстиг планын Россияның Чазаанга бадылаарының бүдүүзүнде бо чүүлдер биске онза чугула болуп турар. Федерация Чөвүлелиниң бөгүн хүлээп алыр доктаалы дээрге сайзыралдың шынар талазы-биле чаа деңнелинче республиканы үндүрериниң тодаргай планы болур деп санаар бис.

Кичээнгейиңер дээш четтирдим!