Валентина МАТВИЕНКО: «ФЕДЕРАЦИЯ ЧӨВYЛЕЛИ ТЫВАГА ДУЗАЛАВАЙН БАРЫП ШЫДАВАС»

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хемчеглериниң дугайында саналдарын Федерация Чөвүлели бүрүнү-биле деткээн. 

Федералдыг Хуралдың үстүкү палатазының пленарлыг хуралынга Валентина Матвиенко регионнуң сайзыралының нарын айтырыгларын удуртукчулары улуг күженишкин-биле шиитпирлеп турар республикага Федерация Чөвүлели дузалавайн барып шыдавас деп медеглээн. Федерация Чөвүлелиниң удуртукчузунуң ындыг бедик үнелелин алган чорук таныштырылганың үш хүнүнүң дургузунда Тываны бүгү талалыг көргүскениниң түңнели болган. Ол дээрге, бир талазында, республиканың мурнунда тургустунган айтырыгларны саадаашкын чок шиитпирлээриниң чугулазын Россияның политиктериниң ханы медереп билгени, өскезинде—регионнуң экономиказын көдүрериниң талазы-биле боттарының планнарын болгаш төлевилелдерин билдингир болгаш тодаргай кылдыр бадыткап шыдааны болур.

Хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң стратегиязы шапкын өзүлдениң үндезини болур» деп илеткелди кылган. Тыва дээрге кызыгаар чоогунда турар регион, ол дыка аныяк, чурттакчы чоннуң үштүң бир кезии үжен хар чедир назылыг аныяктар дээрзин сенаторларга дыңнаткан. Бичии уругларның төрүттүнер чоруунуң деңнели-биле чуртта мурнакчы үш регионнуң аразында кирип турар. Амыдыралдың чаңчыл болган байдалын камгалап алган эвээш черлерниң бирээзи ол. Мал ажылы экономиканың үндезини болуп турар. «Малдың баш санын өстүрерин, күш-ажылдың хүндүткелдиг чоруун бедидерин сөөлгү чылдарда турум чорудуп келген бис, малчыннарны деткиириниң бүдүн системазы республикада тургустунган»--деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.

Кижи санынга онааштыр мал бажының санының талазы-биле республика Сибирьниң федералдыг округунуң регионнарының аразында мурнакчы черни быжыы-биле ээлеп турар. «Чоокку келир үеде чурттуң ортумак көргүзүүнге безин чедер дизе, регион чүгле чайгылыш чок бурунгаарлаар эвес, республиканы шынар талазы-биле чаа деңнелче үндүрүп шыдаар стратегтиг шиитпирлерни хүлээп алыр болгаш күүседир ужурлуг бис». Тываны сайзырадырынга аргалар хөй, хамыктың мурнунда курлавырны ажыглаары чугула. Республиканың девискээринде хөмүр-даштың болгаш алдынның, полиметалл рудаларының чыдар черлерин шиңгээдириниң төлевилелдери Сибирьни сайзырадырының стратегиязында кирген.

Экономиктиг шапкын бурунгаарлаашкын чүгле инфраструктурлуг амгы кызыгаарлаашкыннарны чайлаткан соонда чедип алдынар. «Хамыктың мурнунда транспорт айтырыын шиитпирлээр ужурлуг бис. Экономиктиг хөгжүлдени долузу-биле чедип алыр дизе, демир-орук херек» — деп, бо чугула айтырыгже сенаторларның кичээнгейин Шолбан Кара-оол угландырган. Россияның Транспорт стратегиязынче, Сибирьниң сайзырал стратегиязынче кирген «Кызыл — Курагино» демир-орук төлевилелин күүседириниң, а ол ышкаш Кызылдың аэропортунуң ужудуушкун шөлүн чаартып кылырының, бустур четкен бажыңнардан хамаатыларны көжүрериниң, чаа уруглар садтарын болгаш школаларны, хөй уруглуг өг-бүлелерге чуртталга бажыңнарын тударының талазы-биле РФ-тиң Президентизиниң салган сорулгаларын шиитпирлээр арганы тургузар ЧЭТ-2-ни тударының эргежок чугулазын демдеглээн.

Регионнуң күчүзүн бүгү чурттуң чаагай чоруунче хаара тудар арганы тыпсыр төлевилелдерни регионнуң эрге-чагыргалары саналдап турар деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. Ол дээрге, бирги ээлчегде, өске чурттарже кирер орук, география талазы-биле эптиг байдал, ону дамчыштыр даштыкыже аргыштырылганы (автомобиль-биле, демир-орук-биле, агаар дамчыштыр боттандырар болгаш энергетика) Азия-Оожум океан чурттарының рыногунче боттандырар аргалар бар.

РФ-тиң Федералдыг Хуралының үстүкү палатазының удуртукчузу В. Матвиенко Тываның эрге-чагыргаларының кылып турар ажылын бедии-биле үнелээн. «Республиканың сайзыралының сөөлгү чылдарда планнаанын езугаар дең-дески чоруп, ооң иштики ниити продуктузунуң өзүп турарын демдеглээри өөрүнчүг-дүр. Ажыктыг казымалдар тывыжын регион шапкын көвүдедип, ажылдаар олуттарны тургузуп, агроүлетпүр күчүзүн, инфраструктураны, тудуг бүдүрүлгезин болгаш болбаазырадылга үлетпүрүн өстүрүп турар-дыр. Инвестициялар талазы-биле көскү чедиишкиннер база бар. Хамааты ниитилел сайзыралының фондузунуң шинчилелин езугаар Тываның Баштыңының ажыл-чорудулгазын  «эң дээштиг» деп анаа эвес үнелээн-дир.

Бодунуң үндүрүг болгаш үндүрүгден эвес орулгаларын көвүдедир талазы-биле республиканың чедиишкиннерин демдеглевейн барып шыдавас мен. Эрткен чылдың көргүзүглерин  алырга, Россияның ортумак деңнелинден ашкан-дыр. Өске регионнарга ол эки үлегер болур. Тываның сайзыралынга немелде күштү палатаның деткээни Yндүрүг кодекизинге өскерил­гелерни киирер дээрзинге бүзүрээр мен. Ол инвестиция ажыл-чорудулгазын  Ыраккы  Чөөн чүкке болгаш чурттуң өске-даа регионнарынга боттандырарынга таарымчалыг байдалдарны тургузарынче угланган болгай. Россияның Саң-хөө яамызының санап турарын езугаар алырга, саң-хөөзүн бедик шынарлыг эргелеп-башкарып турар регионнарның санынга республика кирип турар-дыр. Регионнуң удуртулгазының чорудуп турары харыысалгалыг болгаш бодамчалыг политиказы хүндүткелге төлептиг. Сибирьниң федералдыг округунуң субъектилериниң аразында Тывада күрүне өрези эң эвээш болуп турар».

Ындыг ажылы дээш Тываны субсидиялар болгаш бүгү угланыышкыннар аайы-биле болдунар өске-даа шаңналдар-биле демдеглээр саналды Валентина Матвиенко Россияның  саң-хөө сайыдынга киирген.

Күрүне магадылалдарын тыпсырының аргаларын республиканың идепкейлиг болгаш билдилиг ажыглап турарын спикер онзалап демдеглээн. Ол чорук республикага регион инфраструктуразын сайзырадырынче угланган улуг-улуг төлевилелдерни бот-тускайлаң шиитпирлээр арганы регионга берип турар деп, ол санаан.

Республиканың транспорт инфраструктуразын хөгжүдери дээн ышкаш чугула теманы оюп болбас. Регионнуң удуртулгазының хөй чыл дургузунда бадыткалдыг болгаш чайгылыш чок туржуп турары «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң төлевилелин Федерация Чөвүлели бүрүнү-биле деткип турар. Ооң күүселдези республиканың инфраструктура сайзыралынга күчүлүг немелде күш болур. «Кызыл — Курагино» төлевилелдиң дугайын чугаалап тура, Валентина Матвиенко ол улуг хемчээлдиг төлевилелди күүседир дээш сегирип алган инвестор ол дээш харыысалганың улуун база медереп билип турар дээрзинге идегелин илереткен.

«Байлак минерал-чиг эт комплекизин шиңгээдип алыры-биле, политиктиг таарымчалыг байдалды ажыглаары-биле холбашкан экономиктиг улуг күш Тывада бар дээрзин база катап демдеглээйн. 2018 чылга чедир республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң комплекстиг программазын болгаш инвестиция сайзыралының планын ажылдап кылып турарын билир мен. Ол арганы ажыглаары-биле регионнуң экономиказының ийи чугула айтырыын шиитпирлээр херек. Бирээзи — транспорт айтырыы, ону чугаалажып турдувус. Ийигизи — энергияның чедишпес чоруу. Амгы үеде бо болгаш өске-даа айтырыгларны шиитпирлээри-биле эргежок чугула хемчеглерни федералдыг деңнелде ап турар. Бодунуң республиказы дээш регионнуң удуртукчузунуң сагыш аарып турары билдингир-дир, Федерация Чөвүлели аңаа дузалавайн барып шыдавас»—дээн сөстер-биле Валентина Матвиенко бодунуң чугаазын дооскан.

Тываның хүннери болуп турар үеде республиканы сайзырадырының талазы-биле чугаалашкан бүгү айтырыгларны киирген доктаалдың төлевилели дээш Федерация Чөвүлели чаңгыс үн-биле бадылаан.

Долаана САЛЧАК.