РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯЗЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТИЗИНИҢ КЫЙГЫРЫЫ

28.03.2014

Владимир Путин Кремльге Күрүне Думазының депутаттарының, Федерация Чөвүлелиниң кежигүннериниң, Россияның девискээрлер удуртукчуларының болгаш хамааты ниитилелдиң төлээлериниң мурнунга кыйгырыг кылган.

В.ПУТИН: Эки хүн-биле, Федерация Чөвүлелиниң хүндүлүг кежигүннери, Күрүне Думазының хүндүлүг депутаттары! Крым Республиканың болгаш Севастополь хоорайның төлээлери – олар мында, бистиң аравыста, Россияның хамаатылары, Крымның болгаш Севастопольдуң чурттакчылары! (Адыш часкаашкыннары.)

Хүндүлүг өңнүктер, бөгүн бистер чуртталгавыска чугула ужур-дузалыг, бистиң шуптувуска төөгү ужур-уткалыг айтырыг ужурунда чыглып келген бис. Март 16-да Крымга референдум эрткен, ол долузу-биле улустар аразының    демократтыг дүрүмнери болгаш хоойлу-дүрүм нормалары езугаар эрткен.

Бадылаашкынга соңгукчуларның 82 хуудан хөйү киришкен. Оларның 96 хуудан хөйү Россияга каттыжары дээш бадылаан. Сан-чурагайлар эң-не бүзүрелдиг.

Ындыг шилиишкин чүге кылдынганын билип алыр дизе, Крымның төөгүзүн билири, Крымга Россия, Россияга Крым кандыг ужур-дузалыгыл дээрзин билип алыры четчир.

Крымда барык-ла шупту чүведе бистиң ниити төөгүвүс болгаш чоргааралывыс сиңниккен. Мында эрте-бурунгу Херсонес, аңаа ыдыктыг Владимир хаан крестиң сагылгазын четтирген. Ооң сагыш-сеткилиниң маадырлыг чоруу – православиени хүлээп ап – Россияның, Украинаның болгаш Белоруссияның  чоннарын каттыштырган  культураның,  үнелиг цивилизацияның үндезинин тодаратканы. Крымда – 1783 чылда маадырлыг чоруу-биле Крымны Российжи күрүнеже киирген орус солдаттарның хөөрлери. Крым – Севастополь-дур, тоолчургу маадыр хоорай, улуг салым-чолдуң хоорайы, хоорай-шивээ болгаш Кара далайның орус шериг флодунуң төрээн чурту. Крым – Балаклава болгаш Керчь, Малахов бедигээш болгаш Сапун-даг. Оларның кайызы-даа биске ыдык, олар дээрге орус дайынчы алдарның болгаш көстүп көрбээн маадырлыг чоруктуг сагыызыннары-дыр.

Крым – аңгы-аңгы улустарның культуразының болгаш чаңчылдарының онзагай каттыжыышкыны-дыр. Ынчангаш оозу-биле чүс-чүс чылдар дургузунда чаңгыс-даа үндезин чон чидип база эсти бербээн улуг Россияга ол дөмей. Орустар биле украиннер, Крым татарлары биле өске-даа чоннарның төлээлери крым черге кады чурттап болгаш ажылдап, боттарының онзагай чоруун, чаңчылдарын, дылын болгаш чүдүлгезин кадагалап арттырганнар.

Бөгүн Крым чартык ортулуктуң 2 миллион 200 муң чурттакчыларының аразында бүдүн чартык миллион хирези орустар, орус дылды бодунуң төрээн дылы кылдыр санаар 350 муң украиннер, референдум үезинде хөй кезии Россияга каттыжарын деткээн 290-300 муң Крым татарлары бар.

Крым татарларынга, ол ышкаш ССРЭ-ниң өске-даа чоннарынга хамаарыштыр чөптүг эвес аажылаашкыннар турган харын. Чаңгыс мону чугаалаайн: ынчан репрессияларга аңгы-аңгы нациялыг хөй кижилер таварышкан, хамыктың мурнунда орус улус. Крым татарлары төрээн черинче чанып келгеннер. Крым татарларының чаагай ат-алдарын долузу-биле катап тургузар, агартырының талазы-биле политиктиг, хоойлу-дүрүм дээш, өске-даа шиитпирлерни дүрген хүлээп алыры эргежок чугула деп санап тур мен.

Крымда чурттап турар шупту националдарның төлээлеринге бистиң хамаарылгавыс хүндүткелдиг. Крым дээрге оларның ниити бажыңы, биче төрээн чурту, ынчангаш маңаа орус, украин болгаш крым-татар үш дылдар дең эргелиг күрүне дылдары болур, ону крымның чурттакчылары деткип турар деп билир мен (Адыш часкаашкыннары.)

Хүндүлүг эш-өөр! Чүрээвисте, угаан-медереливисте Крым кезээде Россияның чарылбас кезээ чораан болгаш ынчаар артар-даа. Ындыг бүзүрел шынга болгаш чөптүг чорукка үндезилеттинген, ол кандыг-даа чайгылыш чок, салгалдан салгалче дамчып келген, ооң мурнунга үе, янзы-бүрү байдалдар, ХХ вектиң дургузунда бистиң чурттап эрткенивис, бистиң чуртувустуң чурттап эрткени коргунчуг болуушкуннар күш чок болган.

Революция соонда большевиктер, бурган оларга шииткекчи болгай аан, янзы-бүрү чылдагааннар-биле Россияның шаандан бээр мурнуу талакы  девискээриниң элээн хөй кезиин эвилелчи Украина республиканың составынче киирген. Ону чурттакчыларының национал составын кичээнгейге албайн кылган, бөгүн ол девискээр Украинаның мурнуу-чөөн талазы. Крым областы, ооң-биле кады Севастопольду, ол эвилел чергелиг чагыргалыг хоорай-даа болза, Украинаның составынче киирер дугайында шиитпирни 1954 чылда хүлээп алган. Ону эгелээн кижи Совет Эвилелиниң коммунистиг партиязының баштыңы Хрущев боду. Чүге ол ынчанганыл – бедик албан-дужаалдыг украин даргаларның деткимчезин алыр дээш бе азы 30 чылдарда Украинага массалыг репрессияларны организастааны дээш буруузун миннир дээни ол бе – төөгүчүлер ону сайгарар ыйнаан.

Биске кол чүүл: бо шиитпирни ынчан күштүг турган конститустуг нормаларны дорту-биле хажыткаш, хүлээп алган. Айтырыгны бүдүү, боттарының аразынга дугурушкаш, хүлээп алган. Тоталитарлыг күрүнениң байдалынга Крымның болгаш Севастопольдуң чурттакчыларындан айтырбааны чугаажок. Ол фактыны улус мурнунга тургузупкан, ол-ла-дыр. Крым канчап Украинаның составында апарды деп айтырыг кижилерге тыптып келгени чугаажок. Херек кырында байдалды алыр болза – дорт чугаалааны дээре, ону бис шупту билир бис – бо шиитпир кандыг-ла-бир чайгаар болур чүүл кылдыр хүлээп алдынган, чаңгыс улуг чурттуң иштинге девискээрни дамчыдып турган-на болгай. Украина биле Россия кажан-бир шагда кады болбас, аңгы күрүнелер апаар деп бодал сагышка безин кирбес турган. Ынчалза-даа ам ол шак-ла ынчаар болу берди ышкажыл.

Канчап-даа болбас кылдыр санадып турган чүүл херек кырында боттаны берген. ССРЭ буступ дүшкен. Болуушкуннар дыка дүрген болган, ынчан болуп турган болуушкуннарның болгаш оларның уржуктары чүү хире коргунчуг боорун кижилер медереп билбейн барган. Россияда, Украинада болгаш өске-даа республикаларда хөй кижилер ынчан тыптып келген Хамаарышпас Күрүнелерниң Демнежилгези ниити күрүнениң чаа хевири апаар деп ынанып турганнар. Оларга ниити валютаны, чаңгыс аай экономиктиг девискээрни болгаш ниити Чепсектиг Күштерни аазаан болгай, ынчалза-даа олар чүгле аазаашкыннар бооп артып калган, а улуг чурт чок. Кажан Крым өске күрүнеде апаарга, бодун чүгле оорлап каапкан эвес, а үптеп каапканын Россия билип каан.

Ооң-биле кады мындыг чүүлдү ажыы-биле  миннир апаар, Россия боду база хамаарышпас чоруктуң чыскаалын эгелээш, Совет Эвилелиниң буступ дүжеринге идигни берип, ССРЭ-ниң буступ дүшкенин хүлээп көрүп тура, Крымны, Кара далай флодунуң кол баазазы Севастопольду уттупкан. Миллион-миллион орустар чаңгыс чуртка удуп чыдып алгаш, даарта хүннүң эртенинде даштыкы чуртка оттуп кээп, чаңгыс-ла шак иштинде дүүнгү эвилелчи республикаларда чоннуң эвээш кезии апарган, а орус улус делегейде эң улуг тарамык чон болу берген.

Бөгүн, хөй чылдар эрткен соонда, 91 чылда оларны шоодайда картошка ышкаш кылдыр бир холдан өске холга дамчыдып берген деп Крымның чурттакчылары чугаалажып турганын чоокта чаа дыңнадым. Ооң-биле чөпшээрешпес аргажок. Российжи күрүне чүл ол?  Россия чүл ол? Бажын халайтыпкаш, базындырып, хомудалды ажырыпканы ол бе.

Бистиң чуртувус ынчан нарын байдалга турган болгаш, херек кырында бодунуң сонуургалдарын камгалап шыдавайн барган. Кижилер шыдажыр аргажок чөптүг эвес төөгүге чагыртыр аргажок болган. Бо чылдарның дургузунда хамаатылар болгаш хөй-ле хөй-ниити ажылдакчылары бо теманы  чаңгыс  эвес  удаа көдүрүп, Крым—үндезин орус чер, а Севастополь—орус хоорай дээрзин чугаалап келген.  Ийе, бис бо бүгүнү сагыш-сеткиливис, чүрээвис-биле билип турдувус, ынчалза-даа  херек кырында тургустунган байдалдан үнүп, хамаарышпас Украина-биле кожа-хелбээ харылзааны чаа баазага тургузар ужурлуг турган. А Украина, акы-дуңмалышкы украин чон-биле ол харылзаалар, кандыг-даа хөөредиг чокка, биске аажок чугула болуп кезээде артар. (Адыш часкаашкыннары).

Бөгүн ажыы-биле чугаалап болур, 2000 чылдар эгезинде чорудуп турган дугуржулгаларның үзүндүзү-биле үлежир бодай-дыр мен. Ынчан Украинаның Президентизи Кучма Россия, Украина ийи чурттуң аразында кызыгаарларны тодарадыр ажылды дүргедедирин дилээн турган. Ол үеден эгелээш ажыл барык шимчевээн.  Крымны Украинаның девискээринге хамааржыр деп Россия чөпшээрел берген-даа болза, кызыгаар тодарадыр дугайында ажыл чорбаан. Ооң кайы хире нарынын билип тургаш-даа, ол талазы-биле тодаргай ажылды чорударын бистиң ведомстволарга дааскан мен. Кызыгаарны тодарадыр ажылды чорудуп эгелээривис дээрге-ле, юридиктиг таладан херек кырында Крымны украин девискээр деп  чөпшээрежип, ооң-биле бо айтырыгны олчаан хаап каапкан бис.

Украина биле чүгле Крым эвес, а Керчь өөжүн болгаш Азов далайның девискээрлерин аңгылаары дээн ышкаш нарын айтырыглар талазы-биле база чугаалажып турган бис. Украина-биле эки, быжыг харылзаа бистерге чугула, олар девискээрге хамаарышкан чөрүлдээлерни тургуспас ужурлуг. Шак мындыг көрүш-биле ажылдап эгеледивис. Ол ышкаш Украина болгаш чурттуң орус болгаш орус дылдыг хамаатылары бистиң эвилелчи кожавыс болурунга, ылаңгыя мурнуу-чөөн чүгүнде Крымның чонунуң сонуургалдары чоннар аразының эрге-ажыының нормалары езугаар сагыттынарынга идегеп турган бис.

Ынчалза-даа байдал өске талаже угланып эгелээн. Орус омактыг чонну төөгүлүг тураскаалдарындан, орус дылындан албадал-биле хоруп эгелээн. Ынчалдыр орус чон Украинаның хамаатылары-биле бир деңге ол чуртту 20 чылдың дургузунда төнчү чок «силгип» келген политиктиг болгаш күрүне кризизинден когарап чоруур.

Украинада чон өскерлиишкиннерни чүге күзей бергенил дээрзин билип тур мен. Кандыг-даа харыысалга чок эрге-чагыргага чон таарзынмайн барган. Президентилер, премьерлер, Раданың депутаттары, чеже-даа солчуп турза, чуртунга, чонунга оларның хамаарылгазы өскерилбээн. Олар боттарының аразында чаргылдажып, эрге-чагырга хунаажып, чуртту анаа «саап» турганнар. Чурттуң миллион хире хамаатылары түр када ажыл дээш чүге чурттан көжүп чоруп турарыл, олар чүге бодунуң төрээн чуртунуң келир үезин көрбейн турарыл дээн ышкаш чүүлдер эрге-чагырганы дүвүретпээн, ынаар кым-даа сагыш салбаан-дыр ийин. Кандыг-бир Силикон шынаазы эвес, а түр када аап-саап ажыл дээш дээрзин демдеглээйн. Эрткен чылын чүгле Россияга барык 3 миллион кижи ажылдап турган. Чамдык сан-чурагайлар-биле алырга, 2013 чылда Россияга оларның ажылдап алган акшазы 20 млрд. доллар ашкан, ол дээрге Украинаның иштики ниити продуктузунуң 12 хуузу-дур.

Ядыы чуртталгага, хээлиленир чоруктарга болгаш күрүнени шынар чок удуртканынга таарзынмаанын илереткен, майданче тайбың лозуңнарлыг үнүп келген кижилерни билип турарымны катаптап тур мен. Тайбың удурланыышкынга эрге-ажыктар, демократтыг ажыл-чорудулга, соңгулдалар—чоннуң таарзынмайн турары эрге-чагырганы солуурунга херек. Ынчалза-даа Украинага сөөлгү болуушкуннарны деткип турган кижилер өске сорулгалыг: олар ээлчеглиг күрүне эргилдезин белеткеп, чүнүң-даа мурнунга тура дүшпейн, эрге-чагырганы ээлеп аптар дээш кызыдып турган.    

Олар террорну, өлүм-чидимни, хоозураашкынны ажыглаан. Эргилдениң кол күүседикчилери националистер, нацистер, орус дылдыгларны көрбес улус. Чогум-на олар Украинада хөй чүүлдерни тодарадып турар.

Чаа тургустунган «эрге-чагырга», бир-ле дугаарында, хоойлу төлевилелин кончуг маргыштыг киирген, дыл политиказын эде көөрүн негеп, эвээш санныг нацияларның эргезин дорту-биле кызып эгелээн.

Шынын чугаалаарга,  бо хүннерде  даштыкы деткикчи «политиктер», бөгүнгү эрге-чагырганың мөгейикчилери оларның идип үндүрген негелдезин дораан соксадып эгелээн. Олар угаанныг кижилер, арыг үндезин украин чоннуг күрүнени тургузарындан чүү болурун билип ап турарлар. Хоойлу төлевилелин соңгаарлаткан, хажыызынче курлавырга салыпкан. Херек кырында ооң барының дугайында бо хүнде ыыттавайн турарлар, бодап көөрге, кижиниң уттуучалын бодап турар хевирлиг. Ынчалза-даа шупту чүве ам билдингир апарган. Ийиги делегей дайынында Гитлерниң талалакчызы чораан Бандерниң украин салгакчыларының моон соңгаар чүнү кылыры ам билдинип келген.

Билдингир чүве болза, Украинада күүсекчи эрге-чагырга бо хүннерге чедир чок, кымның-биле чугаа чорудары билдинмес. Дыка хөй күрүне органнарында боттары эрге-чагырганы ээлеп алган кижилер олурар, олар чуртта чүнү-даа хайгаарап, хынавайн турар, а боттары радикалдарның күжүнге чагырткан. Амгы чазактың чаа сайыттарының хүлээп алыышкынынче чүгле «майданның» дайынчыларының чөпшээрээни-биле кирип болур. Бо хөг эвес, а херек кырында амыдыралда болуп турар болуушкун-дур.

Оларга удурланырга, дораан-на репрессия болгаш шаажылакчы арганы ажыглай бергеннер. Бирги ээлчегде, билдингир-ле болгай, орус дылдыг Крым. Ынчангаш Крымның болгаш Севастопольдуң чурттакчылары оларның эргезин болгаш чуртталгазын камгалаарын, бо хүннерде Киевте Донецскиде, Харьковта болгаш Украинаның өске-даа хоорайларында  болуп турар чүүлдерни соксадырын олар Россиядан дилээн.

 Билдингир-ле болгай, бистер оларның дилээнге харыылавайн барып шыдавас бис, Крымны болгаш оларның чурттакчыларын берге байдалга каап шыдаваан бис, ынчаар кааптар болзувусса, ол саттыныкчы чорук болур.

Хамыктың мурнунда тайбың, хостуг чорукту тургузары чугула апарган. Крымчылар боттарының салым-чолун төөгүде бир-ле дугаар боттары шиитпирлээн. Ынчалза-даа бистер Барыын Европада болгаш Соңгу Америкада коллегаларывыстан бо хүннерде чүнү-даа дыңнап турар-дыр бис. Биске чугаалап турары-биле алырга, улустар аразының эрге-ажыктарын хажыткан деп турар. Бир дугаарында, эки-дир, ооң дугайында ам сактып келгеннер, улустар аразының эрге-хоойлузу бар дээрзин кажан-даа болбазының орнунга орай болганы дээре, ол дээш четтирдивис.(Адыш часкаашкыны).

Ийи дугаарында, эң-не чугула чүүл  — бистер чүнү хажыдыпкан бис? Ийе. Россия Федерациязының Президентизи парламентиниң үстүкү палатазындан  Украинага  Чепсектиг Күштерни ажыглаар эргени алган. Ажыы-биле чугаалаарга, ол эргени ажыглаваан. Россияның Чепсектиг Күштери Крымче кирбээн,  делегей керээзинге дүүштүр олар ам-даа ында турар. Бистер бодувустуң бөлүүвүстү күштелдирген бис, ынчалза-даа мону демдеглеп каайн, силер дыңнаан болгаш билир силер, Крымда Чепсектиг Күштерниң санын көвүдетпээн бис, а оларның саны 25 муң кижи, ооң хөй херээ чок.

Крымның Дээди Соведи Крымның хамаарышпас чоруун, референдумну чарлап тура, нацияның хамаарышпас чоруун хүлээп көрген. Каттышкан Нациялар Организациязының Уставын сагындырган.  Украина боду ССРЭ-ден үнериниң дугайында ынчаар чарлаанын база катап борта сагындырып каайн, Украина ол эргени ажыглаан-дыр, крымчыларга чүге ойталап турарыл. Чүге?

Оон аңгыда бүгүдеге билдингир Сербиядан Косовону аңгылаарынга төп эрге-чагыргазындан кандыг-даа чөпшээрел херекчок деп шынзыдып турза-даа, шак ындыг хевирлиг Крымның хамаарышпас чоруун чарлаары окта таарышпас деп барыын чүк чурттары боттарыныы-биле бадыткап турар. Каттышкан Нациялар Организациязының уставының 1 чүүлүнүң 2 пунктузун үндезинге алгаш, КНО-нуң Делегей суду 2010 чылдың июль 22-де дараазында чүүлдү онзалап демдеглээн. Ону хажык чокка дамчыдайн: «Айыыл чок чорук чөвүлелиниң практиказындан алырга, хамаарышпас чорукту чаңгыс талалап чарлаарынга кандыг-даа ниити хоругдал чок. Ниити делегей эрге-хоойлузу хамаарышпас чорукту чарлаарын хораан кандыг-даа кызыгаарлаашкын кылбаан».

Цитаталар кылырынга ынак эвес мен, ындыг болзажок Косово талазы-биле 2009 чылдың  апрель 17-де Делегей судунче киирген АКШ-тың Сагындырыг бижии болур албан-езузунуң бир документизинден чүүлдү маңаа киирейн. «Хамаарышпас чорук дугайында медеглел болганчок-ла иштики хоойлужудулганың хажыдыышкыны-биле бо-ла болу бээр. Ол дээрге делегей эрге-хоойлузун хажыдып турары эвес-тир» дээн. Боттары-ла бижээш, бүгү делегейге чарлааш, шуптузун ынаар ыдалааш, ам кээп аңаа таарзынмайн турарлар. Чүге? (Адыш часкаашкыннары). Ажыы-биле чугаалаарга, крымчыларның хөделиишкиннери ол саавырга тааржып турар-дыр. Косовонуң албанчыларынга чөпшээреп турар чүүлдерин (бис оларны хүндүлээр бис), Крымда орустарга, украиннерге база крым татарларынга хоруп турар. Чүге деп, айтырыг база катап тургустунуп келир-дир.

Ол-ла Каттышкан Штаттардан база Европадан «Косово дээрге – онзагай таварылга-дыр» деп дыңнаар-дыр бис. Бистиң коллегаларывыстың бодалы-биле ооң онзагай талазы чүде ирги? Косовога чөрүлдээлер үезинде дыка хөй өлүм-чидим болганында чадавас. Ол дээрге, юридиктиг эрге-хоойлу барымдаазы эвес-тир бе? Аңаа хамаарыштыр Делегей судунуң шиитпиринде чүү-даа бижиттинмээн. Ол дээрге ийи дакпыр дөмейжиткен чүүл эвес дээрзин билир силер. Ол элдептиг, арын-нүүр чок, дерзии политика-дыр. Боттарының-на сонуургалдарынга барымдаалап, ол-ла чүүлдерни бөгүн – ак, а даарта — кара дээри канчап-даа таарышпас. Кандыг-даа чөрүлдээлерни кижилерниң өлүм-чидими-биле холбаштырып шиитпирлээри албан чүве бе?

Дорту-биле чугаалаайн: Крымның тус чериниң чурттакчылары байдалды үезинде хайгааралга ап, бот-камгалалды тургуспаан болза, чидириглер болуру чайлаш чок турган. Бурган авыралында ындыг чүүлдер болбаан! Крымга чепсек-боолуг чаңгыс-даа үскүлежиишкиннер болбады, кижи чидириглери база чок болган. Чүге ындыг болганыл деп бо­даар силер? Аңаа харыы бөдүүн: чонга болгаш оларның тура-соруунга удур туржуру берге болгаш шуут болдунмас. Ооң-биле холбаштыр ындыг-ла кончуг эвээш эвес, 22 муң ажыг, бүрүн чепсегленген украин шериглерге четтиргеним илереттим. Хан төгүүшкүннүг чөрүлдээлерни үндүрбейн, боттары ханга борашпайн туржуп турган Украинаның шериглеринге четтиргеним илередийн.

Ооң-биле чергелештир өске бодалдар база тыптып келир-дир. Крымда кандыг-ла-бир российжи боо-чепсектиг халдаашкын, агрессия дугайында биске чугаалап турар. Ону дыңнаары безин чиктиг. Чаңгыс-даа боо даажы, кижи чидириглери чок болган кандыг-бир чурттуң иштики херээнге даштыкы чурттуң боо-чепсектиг иштики холгаарлаашкынының дугайында төөгүден  чаңгыс-даа болуушкун чоп сагынмас мен.

Хүндүлүг коллегалар! Делегейде сөөлгү он чылдарның дургузунда болган болгаш болуп-даа турар болуушкуннар Украинаны  долгандыр, көрүнчүкте дег, көстүп тур.  Бөмбүрзектиң ийи аңгы политиктиг биполярлыг системазы читкен соонда-даа турум байдал тургустунмаан. Кол болгаш делегей институттары быжыглаттынмаан, чамдык таварылгаларда улам дорайтап турар. Американың Каттышкан Штаттары баштаан бистиң барыын чүкте партнерларывыс политиканы чорударда делегей эрге-хоойлузун эвес, а күчү-күштү удуртуп-башкарылга болдуруп турары элдептиг. Делегейниң салым-чолун шиитпирлээри чүгле оларның киржилгези-биле болур ужурлуг болгаш, чүгле оларныы шынныг дээрзин бадыткап турар. Олар чүгле боттарыныы-биле болуп турарлар: хамаарышпас күрүнелерге удур ында-мында күштерни ажыглап; бистиң-биле эвес болза, бистен аңгы болза деп бүзээлелди өжегерээн тургузуп турар. Ол чөрүлдээлерниң хоойлу езугаар тургустунуп турарын көргүзер дээш делегей организацияларындан херек ушта бижилгелерни кылып, бир эвес ол болдунмас болза, КНО-нуң Айыыл чок чорук чөвүлелин, харын-даа КНО-ну бүрүнү-биле тоовайн турарлар.

1999 чылда Югославияга база ындыг болганын дыка эки сактып тур бис. ХХ чүс чылдың төнчүзүнде европейжи чурттуң найысылалы – Белградка элээн каш неделя иштинде ракета-бомба-биле чазылдырып, ооң соон дарый езулуг боо-чепсектиг халдаашкын эгелээринге безин бүзүревээн мен. Ол айтырыг талазы-биле ындыг хөделиишкиннерни чөпшээрээн КНО-нуң Айыыл чок чөвүлелиниң резолюциязы турган чүве бе? Ындыг чүве турбас ужурлуг, турбаан-даа. Оон Афганистанга, Иракка, ужудуушкун чорутпас девискээр деп адаар Ливияга бомбаларны чазылдырып эгелээни КНО-нуң АЧ-ның резолюциязын ажыы-биле хажытканы ол.

Бүдүн-бүдүн «өңнүг» революцияларны эргелеп-башкарып турганы чажыт эвес. Ол болуушкуннар болуп турар чурттарда кижилер кадыг-дошкун дарлалдан, аш-чуттан, келир үеге бүзүрел чогундан могап турупкан турда, ону каржызы-биле ажыглап турган болдур ийин. Ол чурттарның чонунуң культуразынга-даа, езу-чаңчылдарынга-даа, амыдырал-чуртталгазының овур-хевиринге-даа таарышпас чаңгыс хепке бактаап турган. Ооң түңнелинде демократия болгаш хосталганың орнунга  үш-үдүрүм чүүлдер, күчүлээшкин киткеп, эде тургустунуушкуннар эгелээн. Араб часты араб кыш солаан болгай.

Шак-ла ындыг сценарийни Украинага база ажыглаан. 2004 чылда президент соңгулдаларынче кандидатты базып кааптары-биле, хоойлуда көрдүнмээн үшкү турну эрттирерин чогаадып алганнар. Ол дээрге Конституцияны хажыдып, харын-даа куду көргени ол-дур. Ам ыяк белеткенген болгаш дуюлунга чедир чепсегленген шериглер армиязын киирипкеннер.

Чүү болуп турарын бис билип турар бис, ол болуушкуннар Украинага-даа, Россияга-даа удур угланган болгаш, евразий делгемнерде интеграцияга база удур. Ол Россия Барыын чүкте бистиң коллегаларывыс-биле чугаалажыышкыннарже ажыт-чажыт чокка чүткүп турар үеде болуп турар. Бис доктаамал шупту кол айтырыглар талазы-биле кады ажылдажылганы сүмелеп, бүзүрел деңнелин быжыглаарын, бистиң хамаарылгавыс дең, ажык болгаш шынчы болурун күзээр бис.

Харын, бисти улай-улай мегелеп, бистиң артывыска шиитпирлер хүлээп, болу берген факт-барымдааның мурнунга тургускан. Шак ынчаар НАТО-ну Чөөн чүкче калбартыры-биле, бистиң кызыгаарывыска шериг инфраструктуразын тургусканы-биле база болган. Биске «Силерге ол хамаарылга чок» деп даады-ла катап-катап чугаалап турган. Хамаарышпас деп чугаалаары белен-не-дир.

Ракетага удур камгалал системазын калбартыр чыскаап турда база шак ынчаар болган. Бис сестип турзувусса-даа, машина чоруп, шимчеп турар. Шак ынчаар виза айтырыгларының талазы-биле төнчү чок чугаалажыышкыннарның саадааны-биле, шынчы чижилге болгаш дендии улуг рыноктарже хостуг киржилгени аазаан аазаашкыннар-биле болган.

Бисти бо хүнде хемчеглер-биле коргудуп турар, ынчалза-даа бис ол чокка-ла бистиң экономикавыска, бистиң чуртувуска, биске аажок боттуг кызыгаарлаашкыннар байдалында болгаш чурттап турар болгай бис. Чижээлээрге, АКШ-тың  соок дайынының үезинде-ле, а ооң соонда өске чурттар база ССРЭ-ге хөй технологиялар болгаш дериг-херексел даңзызын, какомовтуң даңзыларын тургускаш,  садарын  хораан. Бо хүнде оларны албан-езузу-биле соксаткан, ынчалза-даа чүгле албан-езузу-биле, херек кырында хөй-ле хоругдаашкыннар ол-ла хевээр чоруп турар.

Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, Россияны тудуп турар хайлыг политика XVIII,  XIX, XX чүс чылдарда-даа, амгы үеде-даа болуп турар деп чугаалап болур шупту барымдаа бисте бар. Бисти доктаамал кандыг-бир азыгже, бис хамаарышпас туруштуг болганывыс дээш, ол дээш туржуп шыдаарывыс дээш, шупту чүүлдү ийи арын чокка шын чугаалап шыдаарывыс дээш киир сүрерин оралдажып турарлар. Ынчангаш Украинаның таварылгазы-биле холбаштыр бистиң  барыын чүктүң партнерларывыс кызыгаарны эртип, боттарын каржы, харыысалга чок болгаш профессионалчы эвес алдынып турган.      

Украинада-даа, Крымда-даа миллион орус кижилер чурттап турар дээрзин олар дыка эки билир. Боттарының шупту болуушкуннарының уржуктарын баш бурунгаар билбес болур хире кылдыр политика талазы-биле бүдүү билирин кайы хире чидирип алыр турганы ол. Россия ойталап шыдавас хире кызыгаарда чедип келген. Бир эвес пружинаны быжыг чыыра тудуп алыр болза, ол кажан-бир күштүг салдына бээр. Ооң дугайында кажан-даа сактып чоруур болза эки.

Бо хүнде дүвүрээзинни соксадып, Россия бот-тускай, бүгү-делегей амыдыралының идепкейлиг киржикчизи, ында өске чурттарда ышкаш хүндүлээр, сагып барымдаалаар национал сонуургалдар бар  деп тода чүүлдү хүлээп, соок дайынның риториказындан ойталаары чугула.

Ооң-биле чергелештир бистиң Крымче базымнарывыска билиишкинниг болган шупту улуска, Кыдаттың чонунга, ооң удуртулгазының Украина болгаш Крым-биле холбашкан төөгүлүг база политиктиг болуушкуннарын сайгарып көргенинге, Индияның туттунуп билирин болгаш боттуун бедик үнелеп, өөрүп четтириишкинни илередип тур бис.

Американың Каттышкан Штаттарының чонунга, ол күрүнениң тургустунганындан бээр, хамаарышпас декларацияны хүлээп алганынга чоргаарланып турар улуска сүмем. Крымның чурттакчыларының хостуг шилилге дээш чүткүлү шак-ла ындыг үнелиг чүүл эвес бе? Бисти база билип көрүңер.

Мени европейжилер, чүнүң-даа мурнунда, немецтер билип тур боор деп бүзүреп тур мен. ГФР биле ГДР-ниң каттыжылгазының талазы-биле политиктиг консультациялар үезинде, чымчадыр чугаалаарга, эксперттиг, ынчалза-даа бедик деңнелде, ол үеде Германияның талалакчылары турган болгаш ам-даа турар төлээлер каттыжыышкынны деткээн дээрзин сагындырып каайн. А бистиң чуртувус харын немец чоннуң национал чаңгыс демче күштүг чүткүлүн чаңгыс аай деткип турган. Ол дугайын утпаан боор силер дээрзинге бүзүрелдиг мен, Германияның хамаатылары ол ышкаш чаңгыс демни катап тургузарынче орус делегейниң, төөгүлүг Россияның чүткүлүн деткиир дээрзин бодап тур мен.

Украинаның чонунга база кыйгырыг кылып тур мен. Бисти ханы билип көөрүңерни диледим: бис канчап-даа силерниң национал сеткилиңерни хомудатпас, силерге хора чедирерин бодавайн тур бис. Бис үргүлчү украин күрүнениң девискээр бүдүн-бүрүнүн өске Украин чаңгыс демни боттарының политиктиг бодун тогдунарынга өргүл кылган улуска бодаарга, хүндүлээр бис. Олар өндүр Украина дугайында лозуңнар тудуп алгаш, кылаштап турар, олар шуут-ла чуртту сандарадырынга бүгү-ле чүүлдү кылган болгай. Бо хүнгү хамааты удур туржулга бүрүнү-биле оларның нүүрүнде. Россия-биле коргудуп, Крымның соондан өске чурттар база чоруур деп алгырып турар улуска бүзүревеңер. Бис Украинаның чарлырын күзевейн турар бис, биске ооң херээ чок. Крымга хамаарыштыр алырга, ол орус-даа, украин-даа, крым-татар-даа болуп артып калыр.

Ында чурттап чоруур чоннарның төлээлеринге чүс-чүс чылдарда турганы ышкаш төрээн уязы болуп артар дээрзин катап-катап чугаалап тур мен. Ол кажан-даа Бандеровтуу болбас!(Адыш часкаашкыннары).

Крым дээрге бистиң ниити өнчүвүс болгаш регионда турум чоруктуң чугула байдалы-дыр. Ынчангаш бо стратегтиг девискээр күштүг,  быжыг тускай догуннаан күрүнениң, бөгүн дээрге чүгле Россия ындыг  болуп турар,  чагыргазынга турар ужурлуг. Ынчанмас болза, эргим эштер,  Украинага-даа, Россияга-даа хамаарыштыр чугаалап тур мен – бис – орус-даа чон, украин-даа чон – Крымны чоокку үеде шуут чидирип ап болур бис. Бо сөстерниң дугайында ханы боданып көрүңер.

Украина удавас НАТО-нуң тургузуунче кирер деп  Киевке чугаалап турган болгай. Крым биле  Севастопольдуң  келир үезинге ол кандыг салдарны чедирер турганыл? Шериг ат-алдарлыг хоорайга НАТО-нуң флоду тургустунар, а Россияның мурнуу талазынга  езулуг улуг айыыл тыптыр.  Крымчыларның шилилгези эвес болза, айыыл херек кырынга болур турган. Шын шилилгеңер дээш четтирдивис.

Бис НАТО-биле кады ажылдажылгага удур эвес бис. НАТО канчаарга-даа шериг организациязы болганда шериг албан чери бистиң девискээривиске, бистиң «бажыңывыстың хериминиң» чанынга азы бистиң төөгүлүг девискээривиске туразында аажылаарынга удур бис. Севастопольга НАТО-нуң далай шериглеринге аалдап баар дээрге мээң бодалымга безин кирбес-тир. Оларның хөй кезии эки оолдар чүве, ынчалза-даа бистиң ынаар аалдаарывыстың орнунга Севастопольга олар аалдап кээп турзун.

Украинада  болуушкуннар дээш, бөгүн канчаар чурттаарын болгаш эртенги хүнде чүү болурун билбес чоннуң хилинчектенип турары дээш сагыш-сеткил аарып турар деп дорту-биле чугаалаар мен. Бистиң бо сагыш човаашкынывыс билдингир, чүге дээрге бис чүгле чоок кожалар эвес, а мээң хөй катап чугаалап турарым дег, чаңгыс чон-дур бис. Киев — орус суурларның иези. Бурунгу Русь –ниити үнген черивис, бис, канчаарга-даа бот-боттарывыс чокта шыдавас бис.

База бир чүүлдү чугаалаайн. Украинага миллион-миллион орус кижилер чурттап чораан, чурттаар-даа, ынчангаш оларның эрге-ажыктарын политиктиг, дипломаттыг, эрге-хоойлунуң аргалары-биле Россия кезээде камгалаар. Аңаа чергелештир хамаатыларның эрге-ажыктарын магадылаар талазы-биле бир дугаарында Украина боду сонуургалдыг болур ужурлуг. Бо байдал чурттуң девискээр талазы-биле бүдүн турары болгаш Украинаның күрүне тургузуунуң доктаамалының үндезини-дир.  

Бис Украина-биле эптиг-найыралдыг болуксап турар бис. Ол күштүг, хамаарышпас чоруктуг, чедимчелиг күрүне болзун деп күзеп турар бис. Украина дээрге бистиң кол партнерларывыстың бирээзи. Бистиң кады күүседир төлевилелдеривис хөй, чүү-даа болуп турза, оларның чедиишкинниг болурунга бүзүрээр мен. Эң кол чүүл: Украинага тайбың болгаш чаңгыс эп-сеткил тургустунзун дээш өске күрүнелер-биле кады оларны деткип дузалажыр бис. Ынчалза-даа база катап чугаалап каайн: төрээн  черинге корум-чурумну Украинаның хамаатылары боттары тургузар ужурлуг.

Крымның болгаш Севастополь хоорайның хүндүлүг чурттакчылары! Силерниң эрес-дидим, төлептиг чорууңар бүгү Россияны магадаткан. Силер Крымның салым-чолун шиитпирледиңер. Ол хүннерде бот-боттарывыска кажандан-даа артык чоок болуп, деткижип турдувус. Ол дээрге езулуг-ла чүректиң ханызындан эп-сеткил каттыштырылгазының үези болду. Шак мындыг үелерде нацияның сеткил-соруунуң күжү хынаттынар. Россияның чону чаңгыс аай болуп, чаңгыс чер-чурттугларын деткип, ындыг күчү-күжүн, угаанныг чоруун херек кырынга бадыткады.

Миллион кижилерниң күзели, бүгү нацияның чаңгыс эви база кол дээн политиктиг болгаш хөй-ниити күштериниң деткимчези-биле Россияның даштыкы политиктиг туружу үндезилеттинип  быжыглаттынган.  Ада-чуртка төнчү чок бердиниишкин дээш четтиргенимни илередип тур мен. Шуптуңарга, бүрүнү-биле. Россияның мурнунда салдынган сорулгаларны шиитпирлээрде мындыг сырый каттыжыышкын биске моон соңгаар улам  хереглеттинер.

Бис даштындан удур хөделиишкиннерге дөмей таваржыр бис, ынчангаш национал эрге-ажыктарывысты камгалаарынга белен бис бе азы кайнаар, чүже деп-даа билдинмес талаже моон-даа соңгаар углап-ла чоруур бис бе деп айтырыгны чиге шиитпирлээр ужурлуг бис. Чамдык барыын политиктер чүгле кызагдаашкыннар-биле эвес, харын-даа иштики чидиг айтырыгларны улам дүшкүүрлендирери-биле бисти коргудуп эгелээн. Олар мооң-биле чүнү көргүзүксээн чүве ийик:  «национал-саттыныкчылар» — «бешки» колонна дээрзиниң үүлгедиглерин бе азы Россияның социал-экономиктиг байдалын баксырадып, чоннуң хомудалын өөскүдер деп бодааннар бе. Ындыг хевирлиг чугааларны харыысалга чок  болгаш халдакчы байдалдыг чүүлдер деп көөр бис. Ынчангаш оларга чогуур аайы-биле харыылаар апаар бис. Аңаа чергелештир бис кажан-даа Барыын чүк болгаш Чөөн чүкте партнерларывыс-биле конфронтациялаарынче чүткүвес бис, а харын-даа оларның-биле эп-найыралдыг кожа чурттаар    дээш шупту херек чүүлдерни кылыр бис.

Хүндүлүг коллегалар!

Крым Украина-биле бе азы Россия-биле артар бе деп дорт болгаш чиге айтырыгны референдумга салган крымчыларны билип тур мен. Крымның болгаш Севастопольдуң удуртулгазы, хоойлужудулга эрге-чагырга органнарының депутаттары референдумнуң айтырыын белеткеп тура, чоннуң үндезин эрге-ажыктарын эң үстүнге салган. Плебисциттиң кайы-даа хевири баштай бодаарга сонуурганчыг болза-даа, төөгүлүг, демографтыг, политиктиг болгаш экономиктиг онза чүүлдериниң аайы-биле бо девискээрге чүгле түр када туруп, Крымның байдалын улам чидиглендирип, чурттакчы чоннуң амыдыралынга эң хоралыг салдарны чедирер турган. Крымчылар айтырыгны кончуг шыңгыы,  будулгаазыннар болгаш дугуржулга чокка салган. Референдумну ажык-чарлыг болгаш шынчы эрттирген.  Аңаа Россия-биле кады болур күзелин Крымның чону бүзүрелдии-биле илереткен.

Иштики, даштыкы барымдааларны ниитизи-биле өөренип көргеш, Россия нарын шиитпирни хүлээп алыр ужурлуг. Амгы үеде Россияда кижилерниң үзел-бодалы кандыгыл? Мында, кандыг-даа демократтыг ниитилелде ышкаш, янзы-бүрү санал-оналдар бар, ынчалза-даа хамаатыларның шуут хөй кезииниң — мону база катап чугаалап тур мен — шуут хөй кезииниң туружу билдингир.

Россияга чоокку хүннерде эрткен социологтуг айтырылгаларның түңнелдери езугаар Крымда чурттап турар орус болгаш өске-даа язы-сөөктүг кижилерниң эрге-ажыктарын Россия камгалаар ужурлуг деп хамаатыларның 95 хуузу санап турар. 95 хуу. Россияның шак мындыг туружу өске күрүнелер-биле хамаарылгаларга бергедээшкиннерни тургусса-даа, Россия ону күүседир ужурлуг деп 83 ажыг хуу кижи санап турар. Крым амдыгаа дээр Россияның девискээри, Россияга хамааржыр деп бистиң чуртувустуң хамаатыларының 86 хуузу  санап турар. А барык бо эң кол сан-чурагай-дыр, чүге дээрге Крымга эрткен референдумнуң түңнелдери-биле дөмейлешкек — барык 92 хуу  хамаатыларывыс Крымны Россияга  каттыштырар деп саналды деткээн.

Ынчангаш Крымның чурттакчыларының база Россия Федерациязының хамаатыларының хөй кезии Крым Республиканы болгаш Севастополь хоорайны Россия Федерациязынга каттыштырар дээнин долузу-биле деткээн.

Ам чүгле Россияның политиктиг шиитпиринден үүле-херек хамааржыр. Шак ол шиитпир чоннуң үзел-бодалынга үндезилеттинер ужурлуг, чүге дээрге кандыг-даа эрге-чагырганың өзээ  чон болур.

Чөвүлел Федерациязының хүндүлүг кежигүннери! Күрүне Думазының хүндүлүг депутаттары! Россияның хамаатылары, Крымның, Севастопольдуң чурттакчылары! Крымга эрткен референдумнуң түңнелдеринге болгаш чоннуң күзел-соруунга даянып алгаш, Россияның составынче Федерацияның ийи чаа субъектилерин: Крым Республика болгаш Севастополь хоорайны хүлээп алыр дугайында Конституция хоойлузун Федералдыг Хуралче киирип, ону өөренип көөрүн база Россия Федерациязынче Крым Республика биле Севастополь хоорайның кирериниң дугайында ат салыры-биле белеткээн  Дугуржулганы күштүг болдуруп бадылаарын диледим. Силерниң деткимчеңерге бүзүрээр мен!