Чээрби чыл эрткенде

02.03.2014

Кыдатта хан төрел чонувус дугайында

Чээрби чыл бурунгаар «Иштики Азияның бойдузун болгаш культуразын камгалап-кадагалаары» деп бүгү делегейниң  эртем-шинчилел төлевилелинге киржир аргалыг болган мен. Ол төлевилелдиң кол-ла сорулгазы чедир шинчилеттинмээн регионнарга шинчилел ажылдарын чорудары турган. Синьцзянда эвээш санныг тывалар чурттап чоруурун дыңнааш, ынаар чоруур деп шиитпирлеп алган мен.

Синьцзянга 22 хондум. Аңаа чоруткан шинчилел ажылдарымның түңнелинде элээн каш статьяларны,  «Чаңгыс чон: үш салым-чол»  деп монографияны бижээн мен. Ынчалдыр меңээ эки билдинмес, барык тоолда дег бодап турганым кыдат тывалары эргим болгаш чоок кижилер апарган.

Чээрби чыл эрткенде Синьцзянга база катап чедер аргалыг болдум. Осака хоорайның (Япония) Национал этнология музейи меңээ ынаар чедеринге дузалашкан. 2009-2010 чылдарда Осакага  даштыкы чурттан чаладып келген профессор  статустуг ажылдап турдум. Россияның, Моолдуң болгаш Кыдаттың тываларынга тураскааткан мээң номум бо экспедицияны боттандырарынга идиг болган. Япон коллегаларым бо чурттарда тывалар канчаар чурттап чоруурун караа-биле көрүксеп турарын илереткен, а мен бодум таламдан  оларга этнографтыг фильмни тырттырарын сүмелээн мен.

Синьцзянче экспедиция 2012 чылдың июль-августа болган. Мындыг маршрут-биле чордувус: Пекин—Урумчи—Бурчин—Ханас—Ком—Адыр-Дыт—Ала-Хаак.

ЧААРТТЫНГАН УРУМЧИ

Ыраккы 1993 чылда ышкаш бо удаада база Кыдатче оруувус  Урумчиден эгелээн. Ол дээрге Кыдаттың Синьцзян-Уйгур автономнуг районунуң төвү-дүр. Аэропортту танывайн барган мен: 1993 чылда аңаа пассажирлерге таарымчалыг байдалдар тургустунмаан турган. Урумчиниң бөгүнгү аэропорту амгы үениң техниказы-биле дериттинген улуг, делгем оран-сава апарган болду. Хоорайже кирип ора, оруктарның экижээнин, чаагайжыттынган сесерликтерни, аянныг кеттинген кижилерни болгаш чиик өртектиг тергелерлиг чоруп турган чон даштыкы машиналарлыг халдып турарын эскердим. Бичии, тар, хирлиг-чуттуг чемненир черлерниң орнунда улуг, аянныг кафелер турупкан болду. Ооң мурнунда турган элбер-самдар казанактарның орнунда амгы шагның сайзыраңгай инфраструктуралыг микрорайоннары тыптып келген.  Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, Урумчи таныттынмас кылдыр чаарттынган болду.

Урумчиниң чүгле боду эвес, а чурттакчы чонунуң составы база өскерилген. Ооң мурнунда колдуунда уйгурлар, дунганнар, казахтар болгаш моолдар чурттап турган болза,  ам ында дыка хөй ханьнар көжүп келген. Ону чүнүң-биле тайылбырлап болурул дээрге, 2000 чылдар эгезинде Урумчиге уйгур чоннуң талазындан сепаратисчи хөөннер илереп эгелээр орта, Пекин олче ханьнарны көжүрүп, холуштуруп каан.

Кудумчуга кылаштап чорааш, тус черниң херээжен чонун сонуургап эгеледим. Ооң мурнунда бажын шып албаан, экти ажык, буттары чанагаш херээжен кижи көзүлбес турган  болза, а ам олар шортыларлыг, чолдак юбкаларлыг Европа чурттуг херээженнерден ылгал чок апарган. Баштай кээп чорааш, баранджалыг херээженнерни безин көрген мен, олардан негелде кезээде шыңгыы турган, ам көңгүс ындыг эвес-тир. Ол эки бе азы багай бе дээрзин үе көргүзе бээр ыйнаан.

 Урумчиде элээн каш тыва өг-бүлелер чурттап турар дээрзин кыдат коллегавыс Сарангерел биске таныштырган чүве. Олар — күрүне албан черлериниң  эртем-билиглиг ажылдакчылары.Хоорайның дээди өөредилге черлеринде тыва оолдар, кыстар өөренип турар, оларның аразында аспирантылар база бар.

ЧУГААЛАЖЫР  ДЫЛДАРЫ

Синьцзянның тывалары хөй янзы дылдарлыг чоннар аразында чурттап чоруур. Олар моол болгаш казах дылдарга хостуг чугаалаар, херек апарганда, бир дылдан өскезинче ала-чайгаар шилчип чугаалаар. Уруглар бир болза казах, бир болза моол школаларда өөренип турар. Ынчалза-даа моол школаларда өөренип турарлары хөй, чүге дээрге албан-езузу-биле оларны моолдар деп санаар. А херек кырында олар боттарын тывалар бис дээр, а кожалары, өске чоннарның төлээлери, оларны моолдар дээр. Ооң түңнелинде тыва дылын олар чоорту кыстырза-кыстырза, төрээн дылы чүгле өг-бүле дылы апарган.

Синьцзян тываларында бодунуң тыва дылын камгалап арттырарының магадылалы барык чок, чүге дээрге боттарының бижии чок, тыва школалар, өөредилге номнары, солун-сеткүүл чок, 1993 чылда ужуражып чугаалашкан кижилерим Кызылдан тыва радиону дыңнап турарын, тыва дыл оларга билдингир, ынчалза-даа боттарының тыва дылы-биле деңнээр болза, оларның дылы чегей дээрзин эскерип турар болду. Бөгүн  аныяктар тыва дылды Интернеттен тып ап, чижээлээрге, билдингир ыраажыларның ырыларын оон өөренип турар.

Кыдат тываларының дылы тыва чугаа аянынга чоок-даа бол, ооң үн тургузуу, аялгазы элээн ылгалдыг. Оларның чугаазында моол дылдың салдары эскертинип турар. Ында кижи кайгаар чүве чок, чүге дизе олар боттарының хан төрел чонундан 200 ажыг чыл дургузунда хоорук чурттап келген. Ынчангаш моол, казах, уйгур, кыдат дылдарның салдары-биле ында тыва дылдың онзагай диалектизи тывылган деп болур.

Аңгы-аңгы назы-харның улузу-биле чугаадан эскереримге, кырганнарның чугаа-домаа чарт, а аныяк-өскеннии – холушкак-тыр. 1993 чылга чедир тус черниң чурттакчылары кыдат дыл школа программазында кирген, өөренири албан турган-даа болза, ону улуг-ла  херекке албайн турган. Кыдат тывалары кыдат дылды эки билбес болганының уржуундан дээди өөредилге черлеринче кирип шыдавайн турар дээрзин хөй кижилер демдеглеп турдулар. Ынчангаш төрел чонувустуң ажы-төлүнүң билии колдуунда-ла ортумак  школа азы ортумак тускай өөредилге чери-биле кызыгаарлаттынып турган. Бөгүн тыва аныяктар кыдат дылга бижип, чугаалап билир апарган, Синьцзянда кыдат дыл националдар аразының харылзажыр дылы болу берген.

Синьцзян чонунуң чугаа-домаанга орус дыл база салдарлыг болганын эскерип болур.Революция, марксизм-ленинизм, партия, политика, Советтер, педагогика, право дээн ышкаш өске-даа сөстерни чугаа кадында дыңнап болур. Чамдык орус сөстерни дыка солун кылдыр адап турарлар. Чижээлээрге, картош (картошка), парээн (варенье), мегээзин (магазин), пилян (план).

Синьцзян чонунуң дылында орус дылдың салдарын мынчаар тайылбырлап болур: культура революциязының эгезинде Алтай аймактың девискээринге хөй орус староверлер чурттап чораан. Аңаа орус школалар-даа турган, тус черниң уругларын безин хүлээп ап турган. Культура революциязынга староверлер таарышпаан, ынчангаш хөй кезии Россияже, чамдыызы Америкаже, Австралияже көжүп чоруй баргылаан. Ол үеден бээр тус черниң чонунуң дылдарында орус сөстер артып калган.

ТУРИСТЕРНИҢ АЧЫЗЫНДА…

Синьцзян тываларының чурттап турар чериниң географтыг болгаш агаар-бойдузунуң байдалы Тывадан улуг-ла ылгалбас.Тывада ышкаш кыжы соок, чайы изиг. Белен-селен бергелерге-даа торлур чүвези чок көшкүн мал ажыл-агыйлыг чон. Кыдат тывалары — кайгамчык малчыннар. Бистиң тывалар ышкаш чылдың үелериниң аайы-биле малын одарладыр. Оларның ажыл-агыйында кол черни аът ээлеп турар. Оон аңгыда хөй бода болгаш шээр малды олар өстүрүп турар. Мал ажыл-агыйы, чеже-даа кол черни ээлеп турар болза, чер ажыл-агыйының продуктулары чокка чурттаар арга бар эвес, ынчангаш кыдат тывалары агаар-бойдузунуң байдалы таарымчалыг черлерге картофель, капуста, морковь болгаш өске-даа ногаа аймаан тарып турар. Оон аңгыда аңнап, балыктап, кат-чимис чыып амыдырап-чурттап чоруур.

Баштай Синьцзянга чеде бергеш, башкылар, эмчилер, мал эмчилери, хөй-ниити болгаш удуртуп-башкарылга органнарының ажылдакчылары-биле танышкан мен. Олар аажок биче сеткилдиг, бөдүүн кижилер-дир дээрзин эскердим. «Черниң ыраанда, делегейден хоорук чурттап чоруур улус-тур бис ийин» дээр болдулар.

Амгы үеде кыдат тывалары «Улуг чер-биле» харылзааны тудуп, ажыл-амыдыралын делгемчидип турар. Мурнунда мени тываларның бөлүү-биле чурттап турары Ханасче чедирип чораан Малчын деп чолаачы Синьцзянда өскерилгелер дугайында чугаалап берген. Ол хууда «Мицубиси» деп машиназын 200 муң юань-биле садып алган болду. Мындыг аар өртектиг машинаны канчап садып алганын сонуургап айтырарымга, каш чыл дургузунда кыдат туристерни аъттыг аай-дедир сөөртүп турганын, эртенден кежээге чедир бир хүнде 1000 юаньны ажылдап ап турганын чугаалады.

Ында тывалар туристерни сайакатчылар дээр. Май айдан октябрь төнчүзүнге чедир туризм сезону. Ол дээрге тус черниң чурттакчыларынга акша ажылдап алырынга дыка эптиг үе-дир.

Ханаска бисти тыва өг-бүле хүлээп алды. Эр ээзин Сорукту, кадайын Кумей дээр. Олар хөй эвес аалчылар хүлээп алыр бизнестиг. Ол дээрге сес кижи хондурар аалчылар бажыңы-дыр. Кумей биске чем кылып турда, ийи уруг аңаа дузалажып турдулар.

Суурда тыва культура төвү деп адап болур бажың бар. Наминделек дээр кайгамчык салым-чаяанныг эрни магададывыс. Ол тыва езу-чаңчылдар дугайында солун чугаалавышаан, ырлап-шоорлап, танцылап, хөгжүм херекселдеринге ойнап, чүнү канчанмады дээр. Шак дургузунда хүлээлгезин күүсеткеш, туристерге бараан болуп дооскаш, ажылының төлевирин алгаш чорупту.

А хөл кыдыында езулуг турисчи төп бар. 1993 чылда маңаа кээп чорумда, ол шуут ээн, куруг чер турган. Бөгүн олче хөй санныг туристер кээп, бойдустуң боду бүткен бойдус чурумалын магадап,  кайгап ханмайн турарлар. Аалчылар бажыңнары, янзы-бүрү ажыглалдың шөлчүгештери туттунган, автомобиль оруктары, чадаг улус агаарлап кылаштаар кокпаларны кылып каан. Хөл кыдыында хемелер, катерлер-ле эмгежок. Ырак эвесте рыноктан сонуургаан барааныңны садып ап болур сен.

Сайгарлыкчы чоруктуң база бир чижээ бо. 80 харлыг Шүүкей ирей — Ком суурнуң хүндүлүг чурттакчызы. Ол — улуг эвес музейниң ээзи. Ары база азырап турар. Ол чурттап орар бажыңының чартыында музей ажыдып алган. Ында тываларның эдилелдерин, идик-хевин, саваларын болгаш өске-даа солун чүүлдерни делгээн. Музейже кирериниң өртээ 35 юань. Туризм сезонунуң  үезинде музейни көрүксээннер эмгежок болур. Шүүкей ирей бодунуң кылганы аъш-чеми, арага-хымызы, ары чигири-биле аалчыларын хүндүлеп турар. Ылаңгыя ары чигирин кыдаттар аажок сонуургаар болгаш, кил-кили-биле садып ап турар.

Сайгарлыкчы чорукту чогаадыкчы езу-биле кылып турар ийи аныяк тыва уругга ужураштывыс. Оларның  бирээзи аян-чорукчуларга национал хептерни хөлезиге берип турар. Олар ону кедип алгаш, фото-чурукка тураскаал болзун дээш  тырттырып ап турар. Ол  аныяк кыстың өөнүң ишти кыдат кижи болду. Өске аныяк тыва уруг казах эжи-биле садыг ажыдып алган. Аян-чорукчулар оон аштанып-чемненип, үүрмек барааннарны садып ап болур.

Коммерцияже  бичии уруглар безин шургуп кирген. 8-10 харлыг шоваа оолчугаштар аян-чорукчуларга ооң ынак анай-хураганы-биле чурукка тырттырып алырын сүмелеп халчып-ла турар болду. Чээрби чыл бурунгаар кээп чорумда мындыг бичии оолдар дыка ыядыычал, кижи чүве айтырарга караан чажырар турган чүве болгай.

БИЧЕ БУУРАЙ ЧОН

Туризмниң ачызында бо озалааш черде эвээш санныг,  билдинмес турган тыва чон боттарының онзагай талазын, мөзү-шынарын көргүзерин оралдажып чурттап турары өөрүнчүг. Оларның дугайында делегейге таныштырар дээш Комга Урумчиден тускай чогаадыкчы бөлүк чедип келген: операторлар, чурук тырттырар кижилер, сценаристер, журналистер… Олар кыдат тываларының амыдырал-чуртталгазын фото-чуруктар делгелгезинге болгаш телефильмге делгеми-биле чырыдар сорулгалыг. Канчап билир, бо материалдарны көргеш, Кыдаттың Чазаа бо бичии бөлүк чоннуң моон соңгааргы амыдырал-чуртталгазының дугайында айтырыгны сайгарып көрүп, оларны Кыдаттың  биче буурай чоннарының даңзызынче албан-езузу-биле киирип алыр чадавас.

Кыдатта 56 биче буурай чон бар. Тывалар 57 дугаары болуп кирерин оралдажып эгелээн, ол амдыызында болдунмайн турар. Ынчалза-даа, мен бодаарымга, үези келирге оларның күзели боттаны-ла бээр болзунам.

1993 чылда барып чорумда олар боттарын мончактар бис дээр турган, а ам олар «Бистер тывалар бис» деп турар апарган. Кыдат тываларының национал медерелин оттурарынга туризм улуг рольду ойнаан. Бисти Комче чедирип чораан машинада «Комда тыва бажың» деп бижип каан. Мончак эвес, а тыва.

АШАА — КЫДАТ, КАДАЙЫ — ТЫВА

Кыдат тываларынга эң баштай чеде бергенимде, олар кыдат кижи-биле өг-бүле тутпас турган, ынчан оларның аразынга кыдаттар-даа ховар турган. Тывалар колдуунда моолдар-биле, ховар таварылгада казахтар-биле, а аргалыг-ла болза, тывалар-биле өг-бүле тудар турган. Чаңгыс аймак сөөк өг-бүлелер дээрге, чүгле ханын арыг арттырып аары эвес, а өске культурага хамааржыр чаа кежигүн өг-бүлеге тыптып келиринден сестир турганы ол. Ынчалза-даа ол байдал ам база өскерилген. Тыва кыстарның кыдат кижи-биле өгленчири анаа болуушкун апарган.

Комга тыва кадайлыг кыдат-биле таныжып алган бис. Ол тыва кадай алган болгаш ийи кыстыг болган. Кыдат кадай алган болза, «Чаңгыс өг-бүле — чаңгыс уруг» деп хоойлуга чагыртыр турган ийикпе, азы ийи дугаар уруу дээш 3200 долларның үндүрүүн төлээр турган.

Мончак уктуг Серик деп уруг-биле таныжып алдым. Ол казах школаны дооскан болгаш, кыдат ашаа-биле казах дылга чугаалажыр. Ооң чанынга халып турган бичии уруу хенертен арыг тыва дылга: «Авай, уйгум кээп тур» — дей кааптарга дыка-ла чаптаан мен. Уруун кайы школаже бээр деп турарын айтырарымга кыдат школага бээр деп турар болду. Оларның оглу тыва дылга чугаалавас, чүге дээрге кыдат кырган-авазы өстүрген. Ынчап кээрге бо өг-бүледе тыва дыл чоорту чидип бар чыдар.

Тывалар чурттап турар суур бүрүзүнде кадайы — тыва, ашаа — кыдат өг-бүлелер бар апарган. Ооң санының чылдың-на өзүп турары улуг улусту дүвүредип турар. Бир эвес ынчаар уламчылаар болза, эвээш санныг тывалар миллиард санныг кыдаттар аразынга эстип чиде бербес бе?

Синьцзянның тыва кыстары кыдат ашакка барып турда, тыва оолдар Тываже  барыксап, оон душтук тып алыксап турар. «Кыдат уругларны чуге кадай кылдыр албас силер?» деп айтырарымга тыва оолдар мынчаар харыылаар чорду: «Кыдат уругларның аажы-чаңы кадыг, шириин».

Синьцзянда тыва оол Интернет таварыштыр Тайваньда өөренип турар Аржаана деп  кыдат дылды билир тыва уруг-биле харылзажып олурарын көрдүм. Олар Иштии Моолга 3 чыл бурунгаар таныжып алган. Оол студентилерниң ниити чуртталга бажыңынга тыва ыры дыңнап каан. Ону Аржаана күүсеткен болган. Аржаананы ол Синьцзянче чалаксап турар. Душтук кылып алыр күзелдиг. Чүү болурун үе көргүзе бээр боор. Кыдат тываларында өг-бүле айтырыы нарын болуп артпышаан. Тыва оолдар Тывадан душтук тып алыксап турарында ужур-ла бар. Сөөлгү үеде кыдат тываларында төрел улус өг-бүле  тудуп турары ховар эвес. А ол  хан салгалынга багай салдарлыг  болур.

Марина МОНГУШ, ТР-ниң Чазак Даргазының шаңналының лауреады, төөгү эртемнериниң доктору