Кызыл-Арыгда салым-чаяанныглар

Эрткен неделяның дыштаныр хүнүнде Таңды кожууннуң Кызыл-Арыгда 8-ки хевирниң кадыы кошкак уругларның школа-интернадынга «Шын» солуннуң редакциязы аалдап четкен. Херимнеп каан улуг девискээр иштинде  хөй санныг бажыңнарның барын бодаарга, мында улуг коллектив ажылдап турары илдең. Школа-интернаттың төп оран-савазынче кирип кээривиске, ооң директору Клара Ивановна Комбу бисти чылыг-чымчак уткуп-хүлээп алды. Орук-суурга кандыг чораанывысты сагыш човап айтыргаш, изиг аъш-чем белеткээн столунче шайлаары-биле чалады. Сүүзүннүг сүттүг шайны аартап ора, удуртукчу башкы интернаттың ажыл-ижи-биле каксы таныштырып чугаалады.

Школа-интернатка бажында кемдээшкинниг төрүттүнген, ооң салдарындан угаан-медерелиниң сайзыралы оожум деңнелде уругларны тускай сорулгалыг программа-биле өөредип-кижизидип турар. Мында 77 өөреникчи, 55 башкы болгаш кижизидикчи башкылар база 43 ажылчын эп-найыралдыг коллективти тургузуп, чаңгыс демниг ажылдап турарлар. 1990 чылдарның төнчүзүнде чурттуң социал-экономиктиг байдалының нарын турганындан уруглар хөйү-биле кээп турган болза, сөөлгү үелерде инвалид,  берге аарыглыг уругларның көвүдээни дүвүренчиг болу берген. Интернатта өскүс ажы-төл чок, олар шупту ада-иелиг деп башкы бистерге чугаалады.

Уругларның хостуг үезинде башкылары-биле кады холдан кылган чогаадыкчы ажылдарын төп бажыңның коридорунуң ханаларын дургаар аскылап каан. Ол тывызыксыг, чараш ажылдар, чуруктар өөреникчилерниң кайы-хире салым-чаяаныын, долгандыр турар байдалга тускай көрүжүн илереткен. Чүге-ле ийик, ол хүн сагыш-сеткилим дыка куюмнап, дүвүреп чораанын чажырбайн бижийн. Кажан бот-тывынгыр онзагай ажылдар-биле танышканым соонда, ишти-хөңнүмге чараш чечек чазылган дег  өөрүшкү-маңнай тыптып, арнымга хүлүмзүрүг чайнап келди. Уран чүүлдүң сорунзазы дүвүрээн сеткилге ол хире чырык күштү, оожургалды, өөрүшкүнү сөңнээр дээрзин аңаа билгеним ол. Кады келген коллегаларым-биле ол бүгүнү магадап, чарашсынып ханмадывыс. Солунувустуң кол редактору Инна Мамбый-ооловнаның хей-аъды улам көдүрлүп, Клара Ивановнага: «Өөреникчилериңерге амдыызында ужурашпаан-даа болзумза, бо ажылдарны көргеш, оларны улам сонуургап, хүндүлей бердим» — деп, сагыжынга кирген бодалын  чажырбайн  чугаалады.

Улаштыр өөренир өрээлдерге бардывыс. Бир-ле дугаар оолдарның чазаныр өрээлинге келдивис. Ында чазаныкчының дериг-херексели, ханаларда өөредиглиг чүүлдерден аңгыда, өөреникчилерниң башкызы-биле белеткээн ажылдары стол кырында чыскаай салдынган. Мастер башкы Константин Карааевич Монгуштуң удуртулгазының ачызында оолдарның ус-шеверлээр салымы илереп, чазаныр ажылдарга сонуургалы аажок бедээн дээрзин билдивис.  Бир эвес ол бүгүнү өөреникчиниң ажылы деп тайылбырлаваан болза, езулуг бедик мергежилдиг чазаныкчының ажылының  үре-түңнели деп түңнеп болур. Оларның чазаан ажылдары бо: чажыг чажар тос-карактар, чемненир өрээлдиң дериг-херекселдери, сандайлар, столдар дээш, оон-даа өске. Бо бүгү ажылдарның каасталгалары тыва чараш хээлерге, угулзаларга үндезилеттинген. «Өзүп орар «алдын холдуг» шеверлер бо талазы-биле улаштыр сайзырап, чазаныкчы,  дарган мергежилдерни ыяап чедип алыр сорулгалыг» — деп Константин Карааевич чугаалады. Улаштыр аргыттынып, даараныр өрээлге келдивис. Уругларның шеверлээн ажылдарының аразында уктарны, чеңи-чоктарны, тыва ойнаар-кыстарны көргеш, «уран кыс удазынга ораашпас» деп мерген уткалыг сөс бодалымга кире дүштү. Олардан келир үениң езулуг даараныкчылары үнүп болур-дур деп чоргаарал-биле эскердим. Концерттерге бараалгадырда, мөөрейлерге киржирде кедер идик-хептерни ус-шевер башкылары Дина Шуруповна Куулар база Ай-Суу Каминаевна Комбу-биле кады бир дең каас-чараш кылдыр дааражып, дузалажып турарын дыңнааш, аажок чаптадым. Аъш-чемни амданныг, чаагай белеткээриниң талазы-биле эргин артап киргеш-ле билген бис. «Уругларывыстың белеткээн чемнерин амзап, шенеп көрүңер даан, улуг повардан дудак чок чаагай кылдыр белеткеп каарлар» — деп директор Клара Комбунуң чоргаарал-биле чугаалааны хөөредиг эвес. Уругларны холу чемзиг болурунга, үннен-кирген чонунга аяк-шайын кудуп сунар эвилең-ээлдек чаңчылга кижизидип, сургап турар башкыларның бирээзи Сайлык Селигировна Кенден деп билдим. Школаның спорт залы бичежек-даа болза, ында хаактар,  бөмбүктер, хүреш хевистери дээш, оон-даа өске дериг-херекселдер-биле шүмнеттинген. Оон аңгыда бо коллектив спорт талазы-биле чайынналчак чедиишкиннерлиг. Кожуун чергелиг турисчи чыыштарга, спартакиадаларга, маргылдааларга өөреникчилер, башкылар тергиидеп, харын-даа республика чергелиг маргылдааларга шылгарап турар. Идепкейжи спортчуларның бирээзинге 9-ку класстың өөреникчизи Найыр Оюнну хамаарыштырып болур. Ол хаакка болгаш чадаг чарышка 1-ги, 2-ги черлерни бүзүрелдии-биле чаалап, школазының, кожуунунуң адын камгалап чоруур спортчу. Найырның көдээ иштиң чымыжынга бердингенинден ооң малчын болур күзелин, быжыг тура-соруун эскердим.

Психологтуң бедик деңнелдиг ажылын онзалап демдеглээри чугула. Бо школада колдуунда угаан-медерелинде кемдээшкин алган уруглар хаара туттунуп, кадыкшылын быжыглап, эртем-билигни чедип ап турар болганда, аңаа психологтуң дузазы онза чугула болбайн канчаар. Бо талазы-биле психолог башкы Марина Васильевна Дамба  уругларның сагыш-сеткилинде дүвүренчиг байдалын, коргуп-сестириниң чылдагаанын тодарадып, оларны оожуктуруп, сеткилин чымчадып, кандыг-бир чүвеге сонуургалын күштелдирип турар. Башкының шынарлыг профессионал дузазын бодум хуумда көрүп, билдим. Бедик арга-дуржулгалыг башкының ачызында уруглар, башкылар хей-аът көдүрлүүшкүннүг, сагыш-сеткили байлак, чуртталганың өңгүр-чараш талазынче улам хандыкшып чоруур-дур деп бүзүрелдии-биле чугаалап болур мен.

Школа-интернаттың хуралдаар залынга келген аалчылар-биле башкылар болгаш өөреникчилер солун ужуражылганы эрттирип, журналистиң ажыл-амыдыралы-биле чоок таныжып, чугаалашкан. Солун-сеткүүл дугайында, ында парлаттынып турар  чүүлдерни база журналист кижиниң шалыңының хемчээлин болгаш оон-даа хөй сонуургаан айтырыгларынга долу харыыларны аалдап келген журналистерден алган. Ужуражылга үезинде оолдардан келир үеде кым болурун олар айтырарга малчын, чолаачы, повар, ыраажы, электрик, каңнакчы, арга-арыг таңныылы болур бис деп таныштыргаш, күзелин чедип алыры-биле ам-даа эки кызып өөренирин даңгыраглап турдулар.

Ужуражылганың төнчүзүнде школа-интернаттың салым-чаяанныг өөреникчилериниң солун оюн-тоглаазын көөр аас-кежиктиг болдувус. Ыры-хөгжүмге, танцы-самга уругларның сонуургалдыын, хандыкшылдыын деңнептер чүүл тыппадым. «Кызыл-Бөртчүгеш» деп тоолдуң үзүндүзүнден көргүзүгнү ойнаар-кыстар дузазы-биле ойнавышаан, тоолду ыяңгылыг чараш кылдыр ырлап ытканын дыңнап, тааланчыг аялгадан сагыш-сеткилим улам сергеп, бичии тоолчунуң хоюг үнүнге өпейледип олурдум. Уран чүүл талазы-биле удуртукчу башкы, 2007 чылда төп телеканалга «Алдарның минутазы» төлевилелдиң киржикчилери Монгуштарның өг-бүлезиниң херээжен ээзи Айлаң Алексеевна Монгуш. Бойдустан салым-чаяанныг башкының өөреникчилериниң бирээзи 5-ки классчы Долаана Намгай. Кажан Долаана ырлап турда, ооң уяранчыг, аржаан суу дег арыг, чараш, чаптанчыг үнүн дыңнааш, Тываның ховар кыстарының бирээзи болур дээрзинге бүзүрелим күштелди. Долаанадан аңгыда, школаның доозукчулары Аржаана Балчырның өткүт үнүн, Белек Шагаачының сыгыт-хөөмейин база кожуун чергелиг «Дембилдей 2014»-түң 3-кү черин алган Маны Ооржакты онзалап демдеглеп болур.

Школаның доозукчулары чазанырынга болгаш дааранырынга шылгалдаларны эртип, бышкан билигниң аттестадын холунга ап, улаштыр ортумак өөредилге черлеринче дужаап кирип, өөренип турарлар. Кадыкшылының аайы-биле деңгел-шыдалы кызыгаарлаттынган уругларның сонуургалын болдуруп, буянныг херекке үлүг-хуузун киириштирип чоруур авыралдыг башкыларга база ажылчыннарга быжыг тура-сорукту, хей-аът көдүрлүүшкүннү күзедим.

Кызыл-Арыг бичежек сууржугаш-даа болза, ында ажыл чок орар аныяктарның саны эвээш. Школа-интернатта хөй-хөй аныяктарны күш-ажылче хаара тудуп турары өөрүнчүг. Бо суурнуң корум-чурум талазы-биле байдалы база эки, тайбың деп билдим. Чүге дизе, дыштаныр хүнде кудумчуларда чаңгыс-даа эзирик кижи көзүлбес, ында-мында азыгларда бөкперлежип чыглып алган таакпылаан, содаалашкан оолдар-даа таварышпады. Суурнуң чурттакчылары төрээн черин арыг-силиг тудуп, бойдус байлаанга хумагалыг, эки мөзү-шынарлыг улус-тур дээрзин бадыткап көрдүвүс. 

Белекмаа Хертек.

"Шын" солун