ТЫВАНЫҢ УЛУГ САҢЫ

Найысылал Кызыл хоорайның чоогунда эң бедик Дөгээ дагның экти.

Тыва улустуң бурунгу чаңчылы езугаар эрги чылды уткуп, чаа чылды үдеп, оран-таңдыга мөгейип чалбарып, саң салыр чер кылдыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ону чүге шилип алганын ооң кырынга даң бажында үнүп келген кижилер билип каар. Шагаа байырлалы таварыштыр чүзүн-бүрүн өңнер-биле каастаныпкан ышкаш Кызыл хоорайның, ооң чоогунда суурларның, малчыннарның кыштагларының чивеңнээн оттары моон көстүп турар. Чылдың-на Шагаа санында маңаа салган саңны Тываның Баштыңы кыпсып үндүрүптерге, ооң дээрже дүн дүүштелген чалбыыжы кайыын-даа көскү.  Республиканың улуг саңын кыпсып үндүрүпкенин чон көрүп, ооң соонда суурларда, кыштагларда, Дөгээ баарында тейлерде чыылган чон боттарының саңнарын кыпсып эгелей бээр. Тываның Баштыңының Дөгээ дагның бедиинге кыпсып турар бо саңны чон Улуг саң деп адай берген.

Саң салган бедикке бо Шагаада Тываның Баштыңы Калчан-Доруг аъдын мунуп алгаш келгени чаа чылдың утка-шынарынга дүүшкек. Шаг-төөгүден тура, аът эр кижиниң шынчы эжи. Шагаа саңын Шолбан Кара-оол кыпсып үндүргеш, ооң от-чалбыыжын дамчыштыр оран-таңдыга чеминиң дээжизин өргээш, мөгейип чалбарган. Саң кыпсырынга келген кижилерге, бүгү Тываның чонунга Аът чылы-биле байыр чедирип, чаа чылда чедиишкиннерни, аас-кежикти, кадыкшылды сеткилиниң ханызындан күзеп, сыр даң бажында Дөгээ дагның бедиинче үнүп, саң кыпсырынга келген улуг-бичии кижилер бедик сүлделиг эрлер-дир деп ол демдеглээн. Эрте-бурунгу шагдан бээр ажыл-ишке-даа, дайын-чаага-даа эр кижиниң бүзүрелдиг эжи аът, хамыктыг мурнунда ажыл-ишчи мал, көк ыяш Аът чылында чедиишкинниг ажылдаарынче чонну ол кыйгырган. Тыва улустуң чолукшуур езулалын чүгле Шагаа байырлалының  үезинде эвес, а хүн бүрүде сагып чаңчыгарын чонга чагып, канчаар чолукшуурун бөдүүнү-биле чыылганнарга Шолбан Кара-оол көргүстү. Эң ылаңгыя эр кижилер ужуражып келгеш, ооң көргүскени ышкаш чолукшуур болза, ында кандыг-даа нарын чүве чок чорду.

Россияның бирги телеканалынга Тываның Баштыңы интервьюну саң чанынга берип, тыва улустуң Шагаа байырлаар чаңчылдарын тодаргайы-биле чугаалап берген. Республиканың чонунга Аът чылы Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң, найысылал Кызыл хоорайны үндезилээниниң 100 чылын байырлаары, Сочиге болур кышкы Олимпий оюннарын эрттиреринге Тываның төлээлери боттарының үлүүн киириштирери-биле онзагай деп Шолбан Кара-оол демдеглээн.

Аалдарының саңнарын кыпсып, Аът чылды ооң баштайгы хүнүнүң херелдери-биле кады уткуп, Шагааны омак-хөглүг уткуурун чыылган чонга база катап күзээш, Тываның Баштыңы Калчан-Доруун мунупкаш, саң кывыскан бедиктен кончуг кадырны куду бадыпты. Тыва эр кижи биле аът бот-боттарынга бүзүрелдиг шынчы эжишкилер деп бадыткалдың херечизи ол болду.

Тываның Баштыңының кывыскан саңынга өг-бүлезиниң аъш-чеминиң дээжизин өргүп, Аът чылында оран-таңдыдан олча-омакты дилеп алыр дээш келген кижилер хөй болган – элээди оолчуктардан улуг назынныг кижилерге чедир. Тывага ат-сураа шаандан тура билдингир хаакчы, республика чергелиг маргылдааларга каш удаа тиилекчи, хаактыг маңнаарын амга чедир кагбаан, спортка хирелиг аныяк оолдарны соонга каар Чаа-Хөл чурттуг 75 харлыг Михаил Дугар-Сюрюн саң чанынга оран-таңдызынга чалбарып органын көрдүм.

Вячеслав Сарыглар чеди чуржузун баштап алгаш келген, оларның аразында Кызылдың 14 дугаар школазының өөреникчизи Алексей Сат база бар. Олар боттарының төрел бөлүүнүң саңын улуг саңдан ырак эвеске кыпсып, оран-таңдыга чалбарааннар. Тываның Баштыңының кыпсып үндүргени улуг саңның чоогунга өг-бүлезиниң, төрел-бөлүүнүң саңын кывыскан кижилер элээн хөй болган. Чамдык төрел-бөлүктер саң кыпсыр черлерни баш бурунгаар шилип алганы илдең чорду. Улуг саң хып үнүп кээри билек-ле, Дөгээ дагның баарында дөңнер кырынга каш-даа черге саңнар чалбыышталып үндү.

Улуг саңга келген улуг-бичии эр кижилер идик-хевин уштуп, харга кактап, аңдааштанып, саң салган бедикти куду дукпуртуланып бадып, эрги чылдың хир-чамындан, багындан адырлып ап турдулар.

Шагаа саңынга келген кижилер чынныр майгынны, изиг шайны ижип, чылыгып алыр өгнү тургусканы дыка эки. Онза байдалдар яамызының ажылдакчылары машина-техниказын, дериг-херекселин белеткеп алган, кандыг-бир озал-ондак болур болза, дүрген дуза чедиреринге белен турдулар.

Улуг саң кыпсырын, аңаа чурттакчы чоннуң киржилгезин организастааны ниитизи-биле эки-даа болза, чамдык кижилерниң талазындан хомудалдарны, ону экижидер талазы-биле санал-оналдарны дыңнадым.

Василий Биликпен:

— Саң салган чер чоогунга машина-биле канчап чедип алырының дугайында медээ массалыг информация чепсектеринге чок болганын бөгүн билдим.  Азы бодум дыңнавааным ол бе. Саң салыр черниң чоогунга чедир машина оруу кылып каан деп дыңнааш, биргиклассчы оглум эдертип алган мен, барыксаары аажок боорга. Хоорай кыдыынга «КАИ» эрттирбейн барды – дээш, оглу-биле  озалдап келгенин, Тываның Баштыңының саңны канчаар кывысканын, аңаа болган езулалдарны оглу көрбейн барганынга ол хомудады. Республиканың улуг саңын салыр, кыпсыр черже кижилерниң машина-балгаттыг чоокшулап алыр аргазын оларны организастап турар албан-дужаалдыг кижилер моон соңгаар өөренип көөрүн ол саналдады.

Тываның Баштыңының саңынга келиксээн кижилер дыка хөй болган. Саң салган черге сыңышпастап турган деп чугаалап болур. Бо саңны чон республика чергелиг деп санай берген, кожууннардан безин кээп турар апарганда, ону организастап эрттирериниң деңнелин  көдүрер болза эки-дир деп бодал сагышка кирер чорду. Чижээлээрге, Тываның Баштыңы кыпсыр саңга республиканың хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирген кижилерни чалап алыр дээн ышкаш. Күзелдиг кижи бүрүзү баар болза, ол саңның девискээринге сыңышпас-даа бис.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун