Тываның Баштыңы: «Хөй каът чуртталга бажыңнарының тудуунуң хемчээлин өстүрер. Кызылдың экологтуг байдалының баксыраар чоруун болдурбас».

Кызылдың болгаш кызылчыларның мурнунга шаандан бээр тургустунуп келген чидиг айтырыг—хоорайның кырында астына берген турар ыш болур, найысылалга ыяш бажыңнарның хөйү-биле туттунуп турарындан сөөлгү үеде ол улам немежип турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чазакка болган чөвүлел хуралга чыылганнарның кичээнгейин бо айтырыгже угландырган.

«Кызылды көдээ суурга дөмей болдурбас херек. Печка одаар, корум-чурум чаңгыс каът бажыңнарны хоорай иштинге элбээ-биле тудар чорукту соксадыр херек, аңаа төпчүткен чылыг болгаш электри хандырылгалыг хөй каът бажыңнар тудар апаар. Тыныш системазының органнарының аарыы Кызылда чок деп Кадык камгалал яамызының оожургап орган херээ чок, комплекстиг эртем-барымдаалыг хемчеглер херек — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. — Ол дээрге найысылалдың Төлээлекчилер хуралының, эртемденнерниң, федералдыг хайгаарал черлериниң, күүсекчи эрге-чагырганың ажыл-чорудулгазы-дыр».

Хөй каът чуртталга бажыңнарын тудар

Найысылалда хоорай тудуушкунун канчаар боттандырып турарын, чер аукционнарында чурум чок чүүлдерден эгелээш Кызылдың болгаш Кызыл кожууннуң улуг-улуг чурттакчылыг суурларының хевирин үреп турары-биле архитектурлуг нормаларны сагывайн турарынга чедир ажылдарны Чазак Даргазы шыңгыызы-биле шүгүмчүлээн.

Эвээш каъттарлыг чуртталга бажыңнарын Кызылдың девискээринден дашкаар тудары чугула деп, Тываның Баштыңы санап турар. Ол сорулгаларга Бии-Хем болгаш Кызыл кожууннарның найысылалга чоок черлерин ажыглаары ажыктыг.

Бажың-балгат тудары-биле чер участоктарын хуваап турарының дугайында, арендалааннарның чүнү-даа кылып турарынга контрольдуң чогунуң дугайында, черлерни чиижең өртек-биле садып-сайгарып турарының дугайында болгаш өске-даа хажыдыышкыннарның дугайында медээлер ында кирген дээрзин Шолбан Кара-оол дыңнаткан. «Ол хажыдыышкыннар республикага болгаш күрүнеге эвээш эвес когаралды чедирген, оларны ам-даа сайгарар бис, хуу чуртталга бажыңнарын тударының талазы-биле Чазак программаларының ат-алдарын оларның кудуладып турарынга чигзинмес мен» — деп, ол медеглээн.

Тускайлаан участоктарга бажыңнар тударын ол программада көрген дээрзин Шолбан Кара-оол сагындырган. Оларны аукционнар дамчыштыр улуг-улуг арендаторларга дамчыдып берген, олар хоорайның эвээш каъттарлыг чаа микрорайоннарын тударын хүлээнгеннер. Ооң-биле чергелештир девискээрлерни чаңгыс аай төлевилел езугаар тудар сорулга салдынган—микрорайон бүрүзү архитектура-даа, инфраструктура-даа талазы-биле чаңгыс аай болур ужурлуг.

Ол чугула социал төлевилелди коммерция ажыл-херээ кылдыр ажыглаарын болдурбас херек деп, республика Баштыңы чугаалаан. Ол арендаторлар участоктарны өске кижилерге арендага берип, чуртталга бажыңнары тудар кылдыр садып эгелээннер. Ону алган кижилер архитектураның негелделерин-даа, оон туржук тудугнуң-даа, айыыл чок чоруктуң-даа дүрүмнерин сагывайн, бажыңнарны боттарының туралааны-биле тудуп эгелээннер. Оларның дыка хөйү бажыңнарын тудуп алганнар, инженер четкилерни, электри шугумнарын, хөй-ниити транспортунуң маршруттарын, социал объектилерни болгаш өске-даа чүүлдерни негеп эгелээннер. Ол негелдени участоктарның ээлеринче эвес, эрге-чагыргаларже, хамыктың мурнунда республика эрге-чагыргазынче киирип турар.

Чер участоктарын ээлээр эргени аукционга чедип алган тиилекчиде чылыг болгаш электри хандырылгазының айтырыгларын комплекстиг шиитпирлээр чугула хүлээлге бар болдур ийин. Бир эвес чылыг хандырылгазын амы-хуунуң кылдыр кылыр болза, ооң экология талазы-биле чогумчалыг болурун хандырар ужурлуг. Мында аргалар-ла хөй, оларны сайгарар, эртемденнерниң саналын алыр болза эки.

Хөй каът чуртталга бажыңнарын тударынга деткимче көргүзериниң аргаларын шенеп көөр херек. Ол дээрге Экономика яамызының, Өнчү-хөреңги яамызының, муниципалдыг эрге-чагыргаларның болгаш Чазак Даргазының чаа оралакчызының удуртканы Тудуг яамызының сорулгазы-дыр.

«Чуртталга бажыңнарының тудуунуң хемчээлин улгаттырары — бүгү деңнелдерниң эрге-чагыргаларының чугула сорулгаларының бирээзи болур. Аңаа аңгы-аңгы яамылар болгаш ведомстволар хаара туттунган. Тодаргай башкарылга болгаш чаңгыс аай хөделиишкин херек»—деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.

Найысылалдың архитектурлуг аян-шинчизи

Ол чөвүлел хуралга найысылалдың база бир чугула айтырыын—Кызылдың төп кезээнде чаңгыс каът ыяш бажыңнарлыг кварталдың тудуун сайгарган. Сайгарлыкчылар эптиг черде турар хуу ыяш бажыңны садып алгаш, ооң орнунга шилден кылган садыг төвүн азы кафени, оон туржук 3 каът гаражты тудуп турар. Ындыг участокта чогуур инфраструктураның, оода-ла машина-балгат тургузар черниң чогу билдингир, чаа тудуг найысылалдың ниити хевирин база үреп турар. Бо чүүлдү көрген кызылчылар хоорайның кол архитектору кайнаар көрүп турар чүвел деп чөптүг айтырыгны салып турар.

Бо айтырыгны Шолбан Кара-оол чугула айтырыгларның санынга киирген. Тудуг кылырынга чөпшээрел алыры азы чер участогунуң ажыглаарынга көрдүнген хевирин өскертири — бирги шиитпирлээр айтырыг. Маңаа хөй-ниитиниң, депутаттарның шыңгыы контролю херек.

Кандыг-даа чөпшээрел албайн, ооң дугайын кымга-даа — муниципалдыг чогуур албан черинге-даа, кожазында участоктарның ээлеринге-даа дыңнатпайн, чер ээзи туралаан-на тудуун кылып алыр, чүгле ооң соонда бодунуң ажылын хоойлуга дүүштүрүп алыр чорукту соксадыр херек. Найысылалдың девискээринде кылдынып турар кандыг-даа ажылдар Хуралдың болгаш мэрияның кичээнгейиниң төвүнге турар ужурлуг. Кажар кижилерниң кара туразында аажылаашкыннарын дуй шавар, моон соңгаар ындыг чүүлдерни катаптавас кылдыр кеземче хүлээдири чугула. Ол сорулганы боттандырары-биле муниципалдыг төлээлекчи органның деңнелинге, эргежок чугула апарганда, Дээди Хуралдың деңнелинге чогуур нормативтиг баазаны ажылдап кылыр болза чогуур.

Хоорайның архитектура албанын күштелдирер болза эки. Ону удуртурун чөвүлел хуралга киржип келген архитектор Орлан Ойдуп-оолович Донгакка саналдаан, ол амгы үениң күүсеттинген (Арбитраж суду) болгаш күүсеттинип турар (Аныяктар ордузу) хөй санныг төлевилелдериниң автору.

Найысылалдың кол архитекторунуң албан-дужаалын ээлээр кандидатураны эрге-чагырганың төлээлекчи органы-биле сүмележири-биле хоорайның нормативтиг эрге-хоойлу актызынга өскерилге киирер сорулганы Кызылдың Төлээлекчилер хуралы салган.

Контроль чорудар аңгы-аңгы черлерни мэрияга чаңгыс аай хайгаарал тургузуу кылдыр каттыштырар.

Контрольдуң бүгү хевирлерин мэрияның составынга чаңгыс тургузуг кылдыр каттыштырар деп, Кызылдың мэри Владислав Ховалыг дыңнаткан. Кожаларының бок-күзүрүмнү кайы хамаанчок төп турарының дугайында, ажык люктар дугайында, доктаамнарда тайгыр доштар дугайында, кээп дүшкен орук демдээниң дугайында, кым-бир кижиниң бодунуң туразы-биле тудуг кыла бергениниң дугайында, квартиразын эде кылып эгелээниниң дугайында, 23 шактың соонда үнген шимээн-дааш дугайында болгаш өске-даа бүгү хажыдыышкыннарның дугайында медээни Чаңгыс аай диспетчер албанынче дүн-хүн чок ажылдаар 2-31-42 деп телефонче долгааш, дамчыдып болур.

Чуртталга-даа, чер-даа контролю, административтиг комиссияның ажылы-даа чаңгыс тургузугга — контроль органынга мөөңнеттинер. Хоорайның Төлээлекчилер хуралы эрткен чылда болган сөөлгү сессияларының бирээзинге ол бүрүн эргелерни мэрияның аңгы-аңгы департаментилеринден үндүргеш, чаңгыс черге чыырының дугайында дугуржулганы кылган.

Кышкы кара хөөнү канчаптарыл — эртемденнерниң саналы

Кышкы үеде кижиниң эът-кежинден адырылбас кара хөөнүң айтырыы дүүнгү айтырыг эвес дээрзи билдингир. Ол кышкы хепти «карартыр будуп» каар, а өңнүг идик-хепти химиктиг арыглаашкын черинге дужаарынче албадаар, квартираларны чыл санында чамдыкта ийи удаа чугайлаарын негээр, кудумчуда харның өңүн бора кылдыр хуулдурар хөө, чазын эрип чыдар кара харлар, ооң уламындан аарыглар тывылдырып турар кара ыштың айтырыы кызылчыларны мынчага чедир дүвүредип келген.

70 чылдарда байдал моон-даа нарын турган. «70 чылдарда маңаа Ленинградтан келген мен, ынчан кара хөө эмин эрттир хөй турган, ам харын эвээжээн-дир»--деп, Кызылда чурттап турар Л.Б. чугаалады.

Ооң кол чылдагааны — ажыглаттынып турар ЧЭТ. 90 чылдарда Обнинскиден келген Сергей Беляев, Сергей Бесчастнов болгаш Галина Хомушку олар Кызылга улуг хемчээлдиг шинчилел ажылдарын кылып чоруткан. Ооң кол чылдагаанын ыяш бажыңнарның хөйү-биле туттунуп турары деп, олар санааннар. Ооң түңнели-биле регионнуң чазаанга олар сүме кииргеннер, ол сүме ажыглаттынмайн барганы хомуданчыг.

2011 болгаш 2012 чылдарда кол шинчилелдерниң Россия фондузунуң грантызының акша-хөреңгизи-биле эртемденнер Любовь Тас-оол, Юрий Калуш, Наталья Янчат, Светлана Чупикова олар Кызылдың болгаш хоорай чоогунуң хар кырында химиктиг элементилерниң байдалынга шинчилел чорутканнар. Суугу одаар хуу бажыңнарның чоогундан алган харда хөө 89-97 хуу дээрзин көргүскен. Хоорайның мурнуу-барыын талазында үлетпүр зоназында оон арай эвээш—68-76 хуу болган. Ооң чылдагаанын эртемденнер үлетпүр котельнаяларында хөмүр-даш, суугуга одаанынга деңнээрге, барык долузу-биле хып каар деп тодаратканнар. Кызылдың соңгу, хат чок талазынга (хем ол чарыынга) ыштың хемчээли 2011 чылда 20-32 хуу чедип турган болза, 2012 чылда 60 хуу чедир өскен. Ооң чылдагааны демир-бетон кылыглар болгаш асфальт заводтарынга немелде ийи котельнаяны тутканы, хуу бажыңнарның санының өскени болган.

Кызыл хоорайның эң «арыг» болгаш «хирлиг» микрорайоннары

Бистиң ажыглап турарывыс агаарның, сугнуң, аъш-чемниң, ачы-дузазының шынарын хайгаараар Росхереглелхайгаарал чери харда хөөнүң кайы хире бар болуп турарынга тускай шинчилел кылбайн турар. Кадыг одаар чүүлдү өрттедириниң нормаларын сагып турарынга контрольду боттандырары черле албан. Агаарда ыштың дугайында медээлерни аңаа гидрометтөп берип турар. Специалистерниң санап турары-биле алырга, кышкы үеде 1,08 ПДК-дан 3,9 чедир деп сан-чурагайларны адап турар. Агаарга ыштың чыглыр эң улуг хемчээли бирээден көвүдевес ужурлуг дээрзин барымдаалаар болза, Кызылда ол нормадан каш катап ажыг дээрзи моон илдең.

Хөөнүң болгаш химиктиг элементилерниң эң хөй мөөңнеттинип турар чери ЧЭТ болгаш автозаправкалар чоогу, хуу бажыңнар болгаш транспорт хөй аргыжар оруктар чаны болуп турар. Хоорайның чөөн талакы болгаш хем ол чарыында девискээрлерин, Каа-Хем суурнуң бир кезиин болгаш дача участоктарын эң «арыг» деп санап болур. Ипподром болгаш «Спутник» аразын база арыг черге хамаарыштырза, ажырбас.

Наталья Янчаттың санап турары-биле алырга, ЧЭТ чоогу бодунуң чылыдылга-электри төвүнүң «буруузу-биле» хирлиг болуп турар эвес, а ону долгандыр хөйү-биле туткан суугу одаар бажыңнарның уржуу. ЧЭТ-тиң үндүрүп турар хөөзү экологтуг нормаларга дүгжүп турар деп, эртемден санап турар. Хоорайны хөме ап турар кара ыш дээрге хуу бажыңнарның суугузунуң болгаш хөмүр-дажының болгаш чамдык котельнаяларны катап ажылдадып эгелээниниң түңнели-дир.

(Уланчылыг).
Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралы.