Эрес-кежээ ивижилер

Декабрь эгезинде Тываның эң чараш булуңнарының бирээзи Тожунуң тайгазында ивижилер-биле ужуражыр аас-кежиктиг болган бис. Аалчылар кээрге, аажок чылыг хүлээп, амыдырал-чуртталгазының дугайында ажыт-чажыт чок чугаалап бердилер. Олар амыдыралдың кадыг-бергелеринге чалынмас, дадыккан, бөдүүн сеткилдиг кижилер. “Шын” солунну дамчыштыр Чаа чылдың чаагай күзээшкиннерин Тываның аңгы-аңгы булуңнарында чурттап турар номчукчуларынга дамчыдарын олар дилээн чүве. Оларның чагыы езугаар бо материалды белеткедивис.

МУРНАКЧЫ ИВИЖИ

Сайзана Чаш-ооловна Кол болгаш Андрей Сүрүнович Бараан ивижилээнинден бээр 20 чыл четкен. Сайзананың ада-иези Бичиилең, Чаш-оол Колдарның арттырып берген ивилерин салгал дамчып, өстүрүп эгелээн. Амгы үеде оларның аалында 80 иви бар. Олар ийи уруглуг, ийи уйнуктуг. Улуг уруу биле күдээзи «Лунсин» компаниязында ажылдап турар, а хеймери келир чылын дээди өөредилге черин доозар. Сайзана Чаш-ооловна Тожу кожуундан «Наадым – 2013-түң» тиилекчизи болгаш, трактор-биле шаңнаткан. Ол — тайгада чурттап турар чаңгыс херээжен ивижи. Ынчангаш ооң-биле чоок таныжып чугаалаштым.

— Ивилерни кышкы, чайгы үеде каяа кадарып, өстүрүп турар силер?

— Тайгада ивижи 9 өг-бүле бар. Оларның аразында ивижи оолдар хөй. Чамдыызының өг-бүлелери суурда, чайгы үеде чайлаглап чедип келир. Чайын тайгалар бажынга чайлаглаар, а кыжын арга-арыглыг тайга-сын эдээнге кыштаар. Чайгы үеде 4-5 өг катчып алгаш, малывысты ээлчежип кадарар бис. Ынчан ивижилерниң өг-бүлези чедип келир, кышкы үеде олар суурга кыштаар. Ынчангаш аныяк ивижи оолдар аъш-чемин, хлевин боттары быжырып, тайгазының чаяап берген байлаан садып-саарып, акша-төгерикти ажылдап ап турар. Суурга баарга, ажыл-агый бар эвес, арагалап-дарылаарының орнунга арыг агаарлыг, чараш бойдус­туг тайгазынга ивизин кадарып турарга эки болбайн канчаар.

— Ивижилерниң амыдырал-чуртталгазында кандыг бергедээшкиннер барыл?

— Бисте кол шиитпирлеттинмейн турар ийи айтырыг бар. Бирээде, рация чок. Ийиде, шынары эки брезент майгыннар херек. Рация чокта дыка берге, чүге дизе тайганың тайгазынга кижи аарый-даа бээр болгай. Ол таварылгаларда харылзаа чокта, кижи чүнү канчаар боор. Ынчангаш рация харылзаалыгда эптиг болгаш сеткилге-даа оожургалдыг. Оон аңгыда ивижилерниң майгыннары эргижирээн, олар ону чеже чамап, чылыглап кээрил аан. От одавас болза, соок, чаъс чаарга, дамдылаар, хат хадыырга, даштын-биле дөмей. Хендир үзү болгаш хөвеңниң дузазы-биле дең кылып алгаш, майгын иштин чырыдып алыр. Батареялар дузазы-биле ажылдаар сайгылгааннар дораан үрели бээр, шынары багай. Хлебти далган, сода, дус холааш, туткаш, сакпыңга ийи талазындан үс чаггаш, быжырып ап турар бис.

80 чылдарда ивижи бүрүзүнге рация турган, солуннарны халаска чагыдып берип, почтачы аъттыг азы ивилиг чедирип эккеп турган. Амгы үеде байдал өскерилген. Бистиң ивижилеривис солунну алдын дег үнелээр, оочурлап алгаш, номчуур.

Ивижилер часпас адар аңчылар болгаш, аң эъдин черле үспес бис. Оон аңгыда чайгы үеде кат-чимис, тоорук, мөөгү чыып, ону болбаазырадып алыр мен. Бир аалдың ивижизи аң адып алган болза, чанында кожа аалдарга албан үлештирер, чаңчыл ындыг. Ырак-узак черде чурттап турар болгаш, ивижилер дыка демниг. Бирээзиниң уруг-дарыы, ада-иези аарый берген болза, албан бот-боттарынга дузалажып, акша-төгерикти ачы-дуза кылдыр көргүзер.

— Аргыжылгага хамаарыштыр айтырыым — шагның кайы үезинде оруктарга чорууру бергедей бээрил?

— Кышкы үеде, соок дыңзый бээр болза, доштар доңа бээрге, ажырбас. Арттар кырынга хар кылыннай бээрге, чазын хар эрип, оруктарны чуй кааптарга, аргыжары берге-ле. Ону чүгле орукту эки билир болгаш тускай улуг машиналыг кижи эртип шыдаар.

— Ивижилерге күрүнеден деткимче кылдыр берип турар субсидия акшазы каш ирги?

— Бир иви дээш 1200 рубльдиң субсидия акшазын чылда бир катап чазын төлеп бээр. Оон аңгыда «Лунсин» компаниязы 2012-2013 чылдарда ивижилерге материалдыг дузаны көргүскен. Адыр-Кежигде ивижилерниң ажы-төлүнүң школа-интернадының капитал септелгезин база чоруткан. Хууда компания биске, ажы-төлүвүске деткимчени көргүзүп турарынга аажок өөрүп тур бис.

— Амыдыралыңарда кандыг уттундурбас болуушкуннар болганыл, сонуургадып көрүңерем?

— Уругларым бичии турда тайгага кат-чимис чыып чорааш,кортканымдан көөрүмге бедии 5 метр чыгам адыгга таварышканывысты кажан-даа утпас мен. Ол артыкы буттарынга туруп келгеш, кезек алгырып тура, ооң соонда дөрт даванынга тура дүшкеш, чоруй барган. Уруг­ларым бичии-ле шимчээн болза, бисче халый бээр турган. Ол үеде уругларым дээш кортканымны чүү дээр!

— Ивилер аарый бээрге, күрүнеден деткимче кылдыр эм-таң-биле хандырып турар бе?

— Мал эмчилери мурнуку чылдарда келбейн турган. Сөөлгү үеде олар ивилерге өкпе аарыынга удур тарылганы кылыры-биле удаа-дараа кээп турар апарган. Мал аарываска-ла, ол хоравас, өзер.

— Чаа чыл байырлалын канчаар байырлаар-дыр силер?

— Биске кээп турар хуу сайгарлыкчы Алексей Чертов Чаа чыл бетинде ивижилерге аъш-чем, идик-хеп, кывар-чаар материалдар эккеп чорааш, бир улуг пакет долдур белек сөңнээри чаагай чаңчыл апарган. Ында чигир-чимис аймаа дээш, чүү-даа бар боор. Ивижилер белээн алгаш, суурда өг-бүлези-биле Чаа чылды уткуп байырлаары-биле бада бээрлер. Аалга арткан ивижилер аңының эъдин хайындырып, тайга-сынга ховар дээн виноград, апельсиннерин чооглап, радиоприемниктен хөгжүм-ырыны дыңнап байырлаарлар.

Кел чыдар Аът чылы-биле Тожунуң ивижилериниң өмүнээзинден «Шын» солунну дамчыштыр бүгү Тываның чонунга изиг байыр чедирип тур мен! — дээрге, байырлаштывыс.

Маадырлыг, эрес-кежээ ивижилерниң чоруу чогуп, мал-маганы кышты хүр-менди ажар-ла болзунам.

Шончалай Ховалыг.
Чингис Сааяның тырттырган чуруктары.

"Шын" солун