Тываның Баштыңы: эртип турар 2013 чылда республиканың чедиишкиннериниң болгаш нарын айтырыгларының дугайында

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга 2013 чыл билдиртпейн эрте берген. Чүге дээрге «чыл-чылы-биле республиканың бурунгаарлаарынга моондак болуп турган дыка хөй айтырыгларны шиитпирлээр арга Чазакка чедип алдынган».

Эртип турар чылдың дугайында ындыг бодалды Тываның Баштыңы декабрь 21-де «Тыва» КТРК-ның эфиринге тележурналистерге илереткен. Ол дээрге юбилей бүдүүзүнүң чылы, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдези-биле холбашкан дидим сорулгалар салдынган. Ооң-биле холбаштыр чамдык нарын айтырыглар база турган деп, регионнуң удуртукчузу чугаалаан, ол бүгүнү контрольда алган.

Ол айтырыгларны сайгарарын Шолбан Кара-оол саналдаан. Чугаага сураглыг журналистер Виталий Кузнецов болгаш Карина Монгуш («Тыва» КТРК), Эльвира Лифанова («Новый век» телеканал), Арзу Садыгов («Тува 24» телеканал) киришкеннер. «Тува 24» телеканалдың корреспондентилериниң чер-черлерге бижидип алганы республиканың чурттакчыларының айтырыгларын база чугаа үезинде ажыглаан.

Ийи боду ужурашкан

Тыва Республиканың сайзыралының инвестиция планын ажылдап кылыр деп шиитпирни хүлээп алган Россияның Чазааның хуралының соонда 2013 чылдың ноябрь 28-те РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев-биле чүгле иелээ ужурашканының дугайында Шолбан Кара-оолдан Виталий Кузнецов айтырган.

Дмитрий Анатольевич-биле чугаа чогумчалыг болган деп, Тываның Баштыңы харыылаан. Чазак Даргазы регионга дуза чедирер сорулгалыг болган. «Тываның дыка хөй айтырыгларын шиитпирлээринге хамаарыштыр бодалдарымны илереткен мен. Казымал байлактарны шиңгээдип алыр дээш Тывага келген улуг-улуг хуу инвесторларның социал харыысалгазының айтырыынга хамыкты мурнай доктаадым—деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.—Лицензия дугуржулгаларында айыттынган негелделерни, ооң иштинде республика мурнунга социал хүлээлгелерин шалыпкын күүседиринче оларны угландырар херек. Чижээ, инвестор кижи регион девискээринге хөмүр-даш курлавырын садып алыр, ооң соонда аукционнарга киржип, акциялар садып алгаш, ол дээш чээлилер алыр болгай, а шынарлыг шахта системазын тургузарынга, ажылдаар олуттар ажыдарынга ооң сонуургал чок болуп турары шуут шын эвес.

Чижээ, Россияның «Северосталь» даг-тывыш компаниязы лицензия дугуржулгазының күүселдезинче чүгле 2017 чылда кирерин көрүп турар. А бис ам дораан, бөгүн амыдырап-чурттаар, ажылдаар ужурлуг бис. Ынчангаш хуу компанияларга социал даалганы онаар дээн айтырыгга мени деткиирин Дмитрий Анатольевичиден дилээн мен. Бо айтырыг талазы-биле регионда кандыг-даа бүрүн эрге чок. Ону Россия Федерациязының Чазаа башкарып турар.

Чер иштиниң байлактары күрүнениң федералдыг өнчүзү болур болгай. Республиканың чурттакчыларының социал үзел-бодалдарының, Россияның өске регионнарының чурттакчыларынга деңнээрге, амыдыралында таарымча чок чүүлдериниң дугайында чугаалаан мен. Бо талазы-биле бүгүдеге хүлээп алдынган стандарттарга дүүштүр чурттаары күзенчиг-дир».

Республика найысылалының төвүнде каш чыл улаштыр эжик-соңга чок туруп келген терапия корпузунуң тудуун доозарының айтырыгларының талазы-биле Дмитрий Анатольевичиниң холунуң үжүүн алган мен деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. Yр туттунуп келген ол тудугну доозарының талазы-биле саналды киирерин Чазак Даргазының оралакчызы Ольга Голодецке дорт айтыышкынны берген. Ол ажыл ам күүсеттинип турар.

Дмитрий Анатольевич биле Шолбан Кара-оолдуң чугаалашкан чүүлдериниң аразында чугула болгаш аарышкылыг тема болза, Ак-Довурак болгаш Кызыл хоорайларда эргижирээн ЧЭТ-тер болур. «Нарын байдалга чүгле боттарывыстың таварышканывыс Хову-Аксынга дег болбазы-биле Ак-Довурактың болгаш Шагаан-Арыгның чылыдылга-энергетика комплекизиниң талазы-биле күрүне деткимчезин алыры күзенчиг-дир»--деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. Вконтактыда ооң социал четкизинче Ак-Довурактың чурттакчылары бижип, хоорайның чылыг хандырылгазының дугайын дыңнадып турар деп, ол чугаалаан. Бо хүннерде тус черниң ЧЭТ-те ийиги котелду ажыглалга киирген, ол турум ажылдап турар апарган. Бажыңнарда ам чылыг апарган деп өөрүнчүг медээлер чурттакчылардан кээп турар. «Ол ажылды онза контрольга тударын оралдажыр бис. А Хову-Аксы суурда муниципалдыг эрге-чагырга «Солнышко» уруглар садында чылыгның байдалын хайгааравайн турар. Ол айтырыгны шиитпирлээрин, ону онза контрольга алырын коллегаларымдан негээр мен».

Тываның чылыдылга-энергетика комплекизиниң дериг-херекселдери чүү-даа чок кылдыр эргижирээн, ол объектилер чүгле кижилерниң кызымаккай чоруу-биле ажылдап турар деп, Шолбан Кара-оол санап турар. «Мындыг чидиг айтырыгны Дмитрий Анатольевич-биле чугаалашкан бис. Бир эвес сонуургаар болзуңарза, бо айтырыгны сөөлзүреди долузу-биле чугаалап бээр мен»--деп, журналистерге Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Шудургу күш-ажыл—чедиишкинниң үндезини

Ак-Довурак хоорайда күш-ажылдың хоочуну Эзир-оол Донгак М-54 федералдыг орукту республиканың барыын талазынче өскертириниң дугайында тодаргай тайылбырны дыңнаксаан. Бөгүнгү байдалды таныштырарын ол дилээн.

«Бистиң хоочунувустуң Чазактың шиитпирлеп турары чугула айтырыгларын сонуургап турары эки-дир. А162 автомобиль оруу бо хүнде чер албайн турар—деп, Чазак Даргазы чугаалаан.—Айыыл чок шимчээшкинни хандырары-биле олче акша салыр херек. 2013 чылда орук ажылдарының акшаландырыышкынын барык ийи катап улгаттырган-даа болза, ынаар салыр акшавыс чедишпес дээрзин ажыы-биле чугаалаайн. Республиканың сайзыралы оруктарның шынарындан, инфраструктурадан хамааржыр. Ону эки билип турар бис».

М-54 федералдыг орукту Тываның барыын чүгүнче угландырар дээн саналды чөп деп, Шолбан Кара-оол санап турар. «Бүгү республиканы дургаар, 17 муниципалдыг тургузугнуң 12-зин хаара тудуп орар орук Өвүрде, ыраккы Мөңгүн-Тайгада, Чөөн-Хемчикте болгаш өске-даа черлерде чурттап турар кижилерниң амыдыралынга дорт салдарлыг. Ол орук республиканың чурттакчы чонунуң 60 хире хуузунуң амыдыралынга көңгүс өске шынарны киирер--деп, республиканың удуртукчузу чугаалаан. Ол айтырыгны шиитпирлээр дээш алды чыл дургузунда сүржүп келген бис. Россияның Транспорт яамызы ол орук 60 млрд. рубль негээр чүве-дир дээш дедир тепкен чоруктар база турган. «Бо талазы-биле албан-езузунуң чагаалажылгазы Чазактың архивинде шыгжаттынган. Республиканың Транспорт яамызында коллегаларым-биле кады ону туруштуг негеп келген бис. Эргежок чугула документилерни белеткеп, ол төлевилелдиң бүгүдеге ажыктыын, федералдыг хоойлужудулгага дүгжүп турарын каяа-даа чугаалап келген бис. Бирээде, Хандагайтыда Моолдуң «Хандагайты—Боршоо» чоогунда хөй талалыг деп санаттынган каайлы пунктузу бар. Ийиде, Россия Федерациязының бир субъектизин дамчыштыр даштыкыже эртип турар орукка федералдыг эрге-байдалды тыпсып болур. Федералдыг хоойлуда ынчаар айыткан. Ол байдалды ажыглап тургаш, Хандагайты—Кызыл—Абакан оруунга федералдыг эрге-байдалды тыпсырының дугайында айтырыгны шимчедир деп бодап турар бис. Россияның Президентизиниң деткимчези бар, ол мээң дилээмге «РФ-тиң Чазаандан сайгарып көөрүн диледим» деп бижимелди албан-езузу-биле кылган.

Ол бижимелди Дмитрий Анатольевич деткээн болгаш Россияның Транспорт яамызынга бо төлевилелди күүседириниң аргаларын тывар деп дорт айтыышкынны берген дээрзин силерге илеткеп тур мен. 2013 чылдың сентябрьда республикага Россияның транспорт сайыды Максим Юрьевич Соколов кээп чораан. Ол мээң чалалгамны хүлээп алгаш, Тывага чедип келген, Кызыл—Тээли оруу-биле кады чораан бис, бо ажыглаттынып турар-даа болза, кичээнгей болгаш акша-хөреңги негээр орук-тур деп түңнелди ол үндүрген. Ажылдап кылыышкынны эгелээриниң дугайында Тываның Чазааның «Евразхолдинг»-биле дугуржулгазы бар болганындан ол орукту федералдыг деңнелче хүлээп ап болур. Ол дээрге бодунуң бизнезин эки орук-биле хандырарынга база республиканың чурттакчыларынга шынарлыг орукту кылып бээринге хуу инвестор база акшазын салыр ужурлуг. Ынчангаш бистиң бо төлевилеливис дыка хөй чөпшээрежилгелерни эрттирген, ону республика деңнелинден федералдыг деңнелче дамчыдарының документилерин долдурары—бюрократчы улуг-ла ажыл-херек».

Дыка хөй бюрократчы ажыл-херектер шиитпирлеттинип турар дээрзин Тываның Баштыңы дыңнаткан. Ол чер айтырыгларынга база хамааржыр. Yндезин документилерни белеткеп турар, чүге дээрге кажан-даа совет үеден эгелээш черни өнчү кылдыр дамчытпайн, черлерни үзүп-хуваар ажылды кылбайн келген.

«Бо ажылды майда-ла кылып эгелээн бис, бүгү документилерни Россия Федерациязының Транспорт яамызынче киирдивис, Россияның Чазааның деңнелинге шиитпир хүлээп алырын манап тур бис—деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.—Ооң чогуй бээринге бүзүрээр мен, чүге дээрге Дмитрий Анатольевич ол идеяны деткээн чүве. Саң-хөө акша-хөреңгизин салыр дээнинге база чөпшээрешкен мен. Дөрткү категорияның оруун кылырынга, адак дээрге, 7 млрд. рубль херек, ол дээрге дыка улуг инвестициялар-дыр. Ынчан орук чылдың-на экижип орар апаар».

Энергия курлавырларын дилеп тывары—чугула айтырыг

«Тыва» КТРК-ның телебашкарыкчызы Карина Монгуш республиканың барыын талазын сайзырадыры-биле холбаштыр «Кызыл—Чадаана» бедик вольтулуг чаа шугумну шөериниң талазы-биле ажылдың түңнелдерин сонуургаан.

«Тываның турум сайзыраарын күзээр мен. Республиканы барыын, чөөн, төп, мурнуу деп аңгылаары таарышпас»—деп, Шолбан Кара-оол харыылаан. 21-ги чүс чылда Тывага электри энергиязы чедишпес апаар, ынчангаш энергия курлавырларының дилээшкини үргүлчүлеп турар. 2009 чылда тургустунган мобильдиг 2 газтурбина электри станциязы ажылдап турар. Ылаңгыя кышкы үеде айыыл чок чорукту хандырарынга ол деткимче болуп турар, мурнунда хоорайжыларның кыжын хөй шак дургузунда чырык чок орган үелери тургулаан болгай. Ынчалза-даа бо күчүлер бүдүрүлге болгаш тудуг чорудулгаларынга электри күчүзүн бербейн турарлар. Ооң уламындан немелде энергия күчүлерин дилеп тыварының талазы-биле хемчеглерни калбартып турар бис—деп, Тываның Баштыңы уламчылаан.—Хөмүр-даш казып тып турар черде электриниң чедишпейн турары канчап-даа таарышпас. Сибирьде электри энергиязын чылыдылга-электри станцияларының күсели-биле ажылдап кылып турар болгай.

«Бо ажылды майда-ла кылып эгелээн бис, бүгү документилерни Россия Федерациязының Транспорт яамызынче киирдивис, Россияның Чазааның деңнелинге шиитпир хүлээп алырын манап тур бис—деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.—Ооң чогуй бээринге бүзүрээр мен, чүге дээрге Дмитрий Анатольевич ол идеяны деткээн чүве. Саң-хөө акша-хөреңгизин салыр дээнинге база чөпшээрешкен мен. Дөрткү категорияның оруун кылырынга, адак дээрге, 7 млрд. рубль херек, ол дээрге дыка улуг инвестициялар-дыр. Ынчан орук чылдың-на экижип орар апаар».

Энергия курлавырларын дилеп тывары—чугула айтырыг

«Тыва» КТРК-ның теле-башкарыкчызы Карина Монгуш республиканың барыын талазын сайзырадыры-биле холбаштыр «Кызыл—Чадаана» бедик вольтулуг чаа шугумну шөериниң талазы-биле ажылдың түңнелдерин сонуургаан.

«Тываның турум сайзыраарын күзээр мен. Республиканы барыын, чөөн, төп, мурнуу деп аңгылаары таарышпас»—деп, Шолбан Кара-оол харыылаан. 21-ги чүс чылда Тывага электри энергиязы чедишпес апаар, ынчангаш энергия курлавырларының дилээшкини үргүлчүлеп турар. 2009 чылда тургустунган мобильдиг 2 газтурбина электри станциязы ажылдап турар. Ылаңгыя кышкы үеде айыыл чок чорукту хандырарынга ол деткимче болуп турар, мурнунда хоорайжыларның кыжын хөй шак дургузунда чырык чок орган үелери тургулаан болгай. Ынчалза-даа бо күчүлер бүдүрүлге болгаш тудуг чорудулгаларынга электри күчүзүн бербейн турарлар. Ооң уламындан немелде энергия күчүлерин дилеп тыварының талазы-биле хемчеглерни калбартып турар бис—деп, Тываның Баштыңы уламчылаан.—Хөмүр-даш казып тып турар черде электриниң чедишпейн турары канчап-даа таарышпас. Сибирьде электри энергиязын чылыдылга-электри станцияларының күсели-биле ажылдап кылып турар болгай.

Ындыг ЧЭС Тывадан өске каяа турар боор? Кызыл хоорайда чылыг хандырылгазы көскүзү-биле чедишпейн турар, ол хиреде республикада хөмүр-даштың улуг курлавыры бар. Энергияның айыыл чок чоруун хандырарынче угланган төлевилелдерни ажылдап кылып турар ужурувус-даа ында. Силерниң чугаалап турарыңар (Кызыл—Чадаана ЛЭП) төлевилелди чурттуң удуртулгазы деткээн.

Тывада электри хандырылгазы дээрбектеттинмээн, оон аңгыда ол энергия күчүлериниң схемазының эргелеп-башкарылгазында база айтырыглар бар деп тайылбырлаарымга, чурттуң Президентизи бистиң регионну деткээн болгаш күүселдени 2013-14 чылдарда эвес, 2011 чылда-ла эгелээриниң дугайында даалганы Федералдыг четки компаниязынга берген. Ол даалга Абаза—Ак-Довурак—Чадаана—Кызыл—Шушенское электри шугумун дээрбектээр арганы берген. Тодаргайлаарга, электри Шушенское—Кызыл талазынче-даа, оон улаштыр барыын талаже-даа барып болур, оон Кызыл талазынче-даа кээп болур дээни ол. Ол төлевилелге 4 млрд. рубльди салган болгаш дээрбектээн шугум бисте бар. Электри энергиязының чедишпес чоруу келир чылын «Кызылская» болгаш «Чадан» ийи подстанцияларны септээн соонда кызырлы бээр. Келир чылын Кызыл—Чадаана подстанцияларны чаартып кылган соонда 220 КВт күчүлүг шугум өттүр чоруур апаар. Ооң ачызында Тываже электри энергиязының кирери 185-тен 280 мегаватт чедер. Ынчан бажыңнар тудары, биче болгаш ортумак бизнести сайзырадыры чоокку беш чылда хала чок апаар».

Коммунал ажыл-агыйынга хөй акша херек

«Новый век» телекомпаниядан Эльвира Лифанова Хову-Аксы суурда чаа котельнаяның тудуунуң доостурунуң дугайында айтырыгны салган болгаш кандыг байдалдарга ол ажылдың кылып чоруттунуп турганын, а ол ышкаш кандыг бергелерге таваржып келгенин сонуургаан.

Бо айтырыгга харыылап тура, Шолбан Кара-оол коммунал ажыл-агыйы чыл санында-ла улуг кичээнгейни бодунче негээр апаар дээрзин айыткан. Ылаңгыя хөй акша-хөреңги негеттинип кээр. Чүге дээрге эргижирээн бүгү чүүлдерни солуур, чаартыр үе келген.

— Россияның Чазааның хуралынга чүве чугаалап тургаш, ол айтырыгже кичээнгей салырын дилээн мен—деп, регионнуң удуртукчузу дыңнаткан.— Ол чүгле Тываның эвес, Россияның дыка хөй өске регионнарының бажының аарыы-дыр. Ынчангаш, коммунал ажыл-агыйны чаартырының айтырыынга регионнарны деткиир кылдыр Тудуг болгаш ЧКА-ны чаартырының федералдыг яамызының кады акшаландырыышкынын хандырар федералдыг программаны ажылдап кылыры негеттинип турар. Бис чүгле ону көргүзүп, диленип турар эвес, боттарывыстың шыдаар шаавыс-биле ол айтырыгны шиитпирлеп турар бис. Улуг-Хем районнуң Хайыракан суурга ындыг болдувус, эрги котельнаяның орнунга чаа үениң мобильдиг котельнаязын тудуп кагдывыс. Хову-Аксы суурже база шак ындыг байдал-биле кирген бис. 2011 чылда чаа модульдуг котельнаяны төлевилээринге 130 млн. рубльди шилчиттивис, ооң соонда коммерция чээлизин алырын парламент-биле дугуржуп алган турувуста, халап аңаа үнген. Эрткен чылдың декабрьда республикага 48 градус соок турган. Ол үеден бээр бо хүнге чедир Хову-Аксы суурнуң коммунал ажыл-агыйын сегидип тур бис. Чедиишкиннер-даа бар, четпестер база хөй. Ындыг турбуже амгы Тываның төөгүзүнде коммунал ажыл-агыйынга ындыг улуг хемчээлдиг төлевилел күүсеттинип көрбээн. Бо бүгү ажылдар совет үеге хамааржыр, ынчан планныг экономика турган, дыка хөй чыл дургузунда тудуп келген, ССРЭ-ден дамчаан объектилерге күрүне акшазын инвестиция кылдыр берип турар-дыр бис. Бо чылдың марттан октябрьга чедир чаа объектиниң тудуун кылып келдивис. Октябрь 21-де баштайгы котелду одааны ол, ноябрьда болгаш декабрьда база ийини. Yш котел ажылдап турар. Котельнаяның үнер талазында температура 96 градус чедип турар.

—Эльвира Лифанова: Хову-Аксында байдалды хүннүң хайгаарап турар силер бе?

— Ынчанмайн канчаар. Ол биске дыка улуг ужур-дузалыг. Ол объектиде байдалды хүннүң хайгаарап турар мен. Районнуң эрге-чагыргалары-биле харылзаа үзүктелбейн турар. Ол төлевилелди күүседип турар үеде дыка хөй айтырыгларга таварышкан бис дээрзин чугаалаар апаар мен. Оларның эң колу—деткимче талазы-биле федералдыг программаның чогу. Тыва дээн ышкаш ындыг регионга 500 млн. рубль түңнүг акша-хөреңгини хары угда тып алыры чиик эвес херек. Ынчангаш банк чээлизин хаара тудар ужурга таварыштывыс. Тываның парламентизи бисти аажок деткээн дээрзин база катап чугаалаайн. Республиканың депутаттарынга ол дээш өөрүп четтирдим, дөрт хире чыл бурунгаар ындыг деткимчеге ынанган херээ чок турган. Чээлиниң ачызында республиканың бюджет акша-хөреңгизин мөөңнээнинден, а ол ышкаш федералдыг бюджеттен келген 70 млн. рубльдиң дузазы-биле 400 хире млн. рубльди чыггаш, суурда бүгү системаны: батареяларны, стояктарны, тарадылга четкилерин солаан, котельнаяның бодун туткан. Гидравликтиг механизмнерни ажыл планын езугаар ам-даа таарыштырып кылып турар. Ол дээрге улуг хемчээлдиг ажыл-дыр. Бистиң таварышканывыс эң кол берге айтырыг—бедик мергежилдиг тудугжуларның чогу, ындыг объектилер тудуп билир тускай кадрларның чедишпези болган. Бүгү Сибирьни дургаар чыып келдивис. Хакасияның, Красноярск крайның губернаторлары коллегаларымга өөрүп четтирдим. Оларда безин специалистер эвээш чорду. Хаара туттунган кижилерни ажылдадып, ол дээш чемеледип пат болган бис. Ооң түңнелинде туттунган, ажылдап турар котельнаялыг апардывыс. Эптештирилге ажылдары ам-даа уламчылап турар. Чижээ, агаар дамчыдар, одаар чүүлдү берип турар херекселдерниң башкарылгазын кылып турар бис. Бо ажыл мынчага чедир доозулбаан.

—Силерни дыңнаарга, кол инженер кижи-даа чугаалап орган ышкаш-тыр, Шолбан Валерьевич.

— Ажылче шымныгып кирер апаар. Чогум чылыг хандырылгазы шупту черде дески эвес дээрзин билир мен.

— Хову-аксыжыларның чүү деп турарын дыңнаптаалыңар. Айтырыглар бар-дыр.

— Экии, хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Мени орус дыл болгаш литература башкызы, Хову-Аксы суурнуң чурттакчызы Ольга Алексеевна Янушкевич дээр. Чаа ЧЭТ-ти шалыпкын тутканыңар дээш Силерге четтирдивис, Хову-Аксының бажыңнары ам чылыг апарган. Ындыг-даа болза чамдык бажыңнарда септелге ажылдарын уламчылап турарындан соок хевээр. Шынар чок сугнуң уржуунда чоннуң, ылаңгыя бичии уругларның кадыкшылы дээш дүвүреп тур бис. Суг аргыштырылгазынга болгаш арыглал тудугларынга акша-хөреңги тускайлаттынар ирги бе?

-- Хүндүлүг башкы-биле чөпшээрежип тур мен. Ажылды эгелээн соонда эчизинге чедир кылыр болгай. Суурнуң коммунал четкилерин болгаш бүгү ажыл-агыйын солаан соонда суг хандырылгазының дугайында айтырыгны база үзе шиитпирлээр апаар. Октябрьда аңаа айтырыг тыптып келгенин билир мен. Сугнуң багай шынарынга хамаарыштыр Росхереглелхайгаарал айтырыг тургускан. Муниципалдыг бюджетке деткимче кылдыр 4 млн. рубльди тускайладывыс, кислородтуг арыглал шүүрлерин тургускан бис. Ооң соонда алдынган баштайгы анализтер чогумчалыг болган, амгы үеде анализти база дагын ап турар. Ол айтырыг шиитпирлеттинер. Оон-даа ханы сорулга барын билир бис. РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Аркадий Дворкович биске кээп чорда аңаа ону көргүзүп, чаа суг аргыштырылгазын тударынга бисти деткиирин дилеп турган бис, чүге дээрге амгы ажыглап турар херекселивис эргижирээн. Ооң өртээ улуг дээрзи билдингир. 100 млн. хире рубль негеттинер.

Чүс-чүс миллион рубльди Хову-Аксынга үндүрүп туруп бээр болзувусса өске кожууннарның чурттакчылары бисти билбейн баар. Оон-даа чидиг айтырыгларлыг черлер бар болгай. Ынчангаш сугнуң шынарының дугайында айтырыгны 4 млн. рубль тускайлааш, шиитпирлээн бис деп харыылаар-дыр мен. Катап кылган анализтиң түңнели эки болур боор. Ынчангаш суурже эки шынарлыг суг дамчыттынар. Суурнуң коммунал ажыл-агыйынга хамаарышкан бүгү айтырыгларны онзагай кичээнгейге алган мен. Ам-даа бичии манаңар, чеди-хөлчүлер шыдамык улус. Тус черниң чурттакчылары бисти деткип, берге байдалды болгаш чаа котельная тудуп турар үени шыдажып эрткеннер. Бүгү чүүл чогумчалыг апаар.

Арзу Садыгов, «Тыва 24» телеканалдың корреспондентизи:

— Шолбан Валерьевич, Тываның девискээринде элээн каш улуг компаниялар ажылдап турары билдингир. Чижээлээрге, «Лунсин». Оларның ажыл-чорудулгазының бистиң республикага ажык-дузазы кандыгыл?

— Айтырыг дээш четтирдим. Айтырыыңарның алыс ындын билип-ле ор мен. Бирээде, Тыва — бөдүүн эвес делегейниң шыңгыы адааннажылгалыг байдалында турар улуг чурттуң бир кезээ. Ийиде, ажы-төлдүң төрүттүнер талазы-биле бистиң республика Россияда ийиги черде. Ол — улуг аас-кежик. 312 муң чурттакчы чоннуң 117 муңу — он чеди хар чедир назынныг уруглар. Бистиң республикавыстың чурттакчыларының үштүң бир кезээ – назы четпээн уруглар. Олар дээрге экономиктиг ажыл-чорудулгазын ам-даа эгелевээн, чаа продукцияны кылбайн турар болгаш орулгазы чок кижилер-дир. Ынчангаш инвестицияларны азы республиканың сайзыралынга херек акша-хөреңгини дилеп тывары — кончуг улуг ужур-дузалыг айтырыг. Тывалар чүгле боттарының малын азырап өстүрүп, бажын ажыр байып чурттай бээр деп чүве шын эвес. Чок. Бистиң ажы-төлүвүс эки эртем-билиг чедип алыры кончуг чугула. Келир үеде олар бедик мергежилдиг кижилер апаары кончуг чугула. Ынчангаш уруглар садтарын, эки спорт залдарлыг амгы үениң школаларын четчир санныг кылдыр тудары — бистиң уругларывыстың хөй талалыг сайзыралы, багай чүүлдерден оларны камгалаары кончуг чугула.

Кажан түңнелдерин көрүп турар апаарывыска база дыка чугула. Элээди назынныгларның болгаш уругларның үүлгеткени аар болгаш дыка аар кем-херектер талазы-биле сан-чурагайларны чугаалаайн. Кажан бис 2007 чылда чаа-ла ажылдап эгелеп турувуста 208 таварылгаларны бүрүткээн, ынчангаш кем-херек үүлгеткени дээш кеземчеге онаашкан уругларның саны база ол хире-дир. 2008 чылда – 204 таварылга, 2009 чылда – 149, а 2012 чылда – 72 таварылга. Өскерлиишкиннер бар-дыр. Ында чүгле хоойлу-дүрүм камгалалының ажылдакчыларының эвес, муниципалдыг тургузугларның баштыңнары-биле кады шудургу чорудуп турган ажылывыс база бар дээрзинге бүзүрээр мен. Ол дээрге спорт залдарының тудуу, культура бажыңнарының капитал септелгези, библиотекаларның модернизациязы. Сөөлгү алды чылдың дургузунда 20 ажыг спорт тудугларын туткан. Ол дээрге биске улуг чедиишкин-дир. Ооң ачызында кем-херек үүлгедиглериниң аспаандан аңаа дүлнүп дүже бер часкан уруг-дарыывыстың чамдыызын ушта соп алыр аргалыг болдувус. Ынчангаш акша-хөреңгини дилеп тывары Тываның келир үезинге канчаар-даа аажок улуг ужур-дузалыг.

Хууда инвестицияларны дилээри – эрге-чагырганың шак бүрүзүнде сорулгазы-дыр. Сайгарлыкчы чоруктуң, сайгарлып билириниң байдалын тургузар херек. Бистиң чуртувуста инвестицияларны күрүне өйлеп турар. Бойдус камгалалының хоойлу-дүрүмүн Тывага хажык чок сагыырын чедип алыр дээш шупту чүүлдерни кылыр ужурлуг бис, ол дээрге хамыктың мурнунда. Yлетпүр биле экологияның аразында маргылдаалыг айтырыгларны шиитпирлээри экология талазынче чайгылчак болур ужурлуг. Амгы үениң технологиялары ындыг арганы берип турар. Чижээлээрге, мен удуртукчулай бээримниң мурнунда-ла Тываже кирип келген «Лунсин» компания-биле бистиң саналдарывыс-биле тургускан тодаргай дугуржулгалар бар. МИЧ болгаш хөй-ниити херечи бооп турда, документиге аттарны анаа-ла менеджерлер эвес, ол компанияның ээлери салганнар. Компанияның ажылчын туруштарының 60 хуузун Тываның чурттакчыларынга бээрин дугуржуп алган бис. Ол — бирги негелде. Ийиде, олар кайы-бир черниң эвес, чүгле бистиң республикавыстың үндүрүг төлекчилери болур. Бөгүн Тывада «Северсталь», «Евразгруп», «En+», «ТЭПК» болгаш даштыкы инвесткомпаниялар «Лунсин», «ТарданГолд» бүрүткеткен. 2012 чылда олар ниитизи-биле аңгы-аңгы деңнелдерниң бюджеттеринге 272 миллион рубль үндүрүгнү төлээн, оларның аразында республика бюджединче – 165 млн.рубль чыгыы. Бо чылда үндүрүг төлевирлери көвүдээн. 9 айлар дургузунда 274 млн. рубль четкен, ооң иштинде республика бюджединче – 211, 9 млн. рубль.

Күш-ажыл курлавырларын тургузарын, техникумнарның, профтехучилищелерниң хөгжүлдезинге үлүүн киирерин, Тываның чурттакчыларының аразындан инженер кадрларны белеткээрин негеп турар бис. Шынныы-биле, ам дээрезинде түңнелдер шоолуг эвес, ынчалза-даа «Лунсин» ынаар акша-төгерикти киирип эгелээн. Аныяк үжен специалистерни белеткээн, бөгүн олар ында ажылдап турар. Эргежок чугула дериг-херекселдиг профтехучилищени Тоора-Хемге тургузарын саналдаан бис. Тожунуң чурттакчылары орулганы чүгле үндүрүг кылдыр эвес, а өске-даа хевирлерге алзын деп күзеп турар бис. Кызыл хоорай-биле чергелештир Тожу биле Каа-Хем кожууннар бюджеди шору муниципалдыг тургузуглар бооп турар эвес, социал программалар-биле безин ажылдап шыдаар апарганнар.

Кижилерни ажылга хаара тудары, четчир ажыл төлевирин бээри болгаш аңаа немей Тыва Республиканың девискээринде ажылдап турар бизнестиң социал харыысалгалыг чоруу – тускай контрольда бистиң тудуп турарывыс бөлүк айтырыглар бо-дур. База катап катаптаар-дыр мен: чер иштиниң байлактары федералдыг өнчү, оларны федералдыг хоойлү-дүрүм өйлеп турар. Бистиң күзеливис-биле чер иштиниң байлактарын аукционнарже үндүрбес. Ол дээрге Россия Федерациязының Чазааның бүрүн эргелери-дир. Боттарывыстың девискээривиске тургузуп турар негелделеривистиң болгаш хөделиишкиннеривистиң сорулгазы -- бизнестиң социал харыысалгазы. Долгандыр бойдусче шоолуг сагыш салбайн турар сайгарлыкчы, эрте-даа, орай-даа болза, бо айтырыгга барып үзер. Бир эвес ол суурларда вахта деңнелинге ажылдап турар болза, ол дээрге түр када бизнестиг, түр када сайгарлыкчы-дыр.

Инвесторларны республика-биле стратегтиг кады ажылдажылгаже угландырып турар бис, а ол дээрге акша-хөреңгини социал төлевилелдерже, боттарының чуртталгазын болгаш ажы-төлүнүң чуртталгазын бодунуң чери-биле харылзаштырып турар республиканың чурттакчыларынче салыры-дыр. Бир эвес ону кылбас болза, ындыг инвестордан ойталааны дээре.

Түңнеп көрейн: инвестициялар биске херек, ол инвестициялар камгалаттынган болурун күзеп, ол камгалалды боттандырар дээш, бүгү күштү үндүрер бис.

Оон ыңай Тывада кем-херек үүлгедиглери хөй деп хөй кижи чугаалап чаңчыгып калган. Ындыг байдал чүгле бистиң республикавыста эвес. Корум-чурумну тудар талазы-биле эки түңнелдер бисте бар. Кичээнгейни угландырып көрүңер, аар болгаш кончуг аар 3398 кем-херек бүрүткеттинген 2006 чылда бистиң командавыс ажылдап эгелээн. 2012 чылда 1963 таварылгалар бүрүткеттинген. Өскерлиишкиннер бар. Ынчалза-даа ол бисти канчап-даа оожургатпайн турар. Таварылга бүрүзүнде-ле – кижилерниң кемдеп-кергээни, човулаңы. Бир эвес чурттакчы чоннуң даштыкы чылдагааннар-биле өлгенин чугаалаар болза, сагыштыы-биле кижиниң кадыынга хора чедиргенинден өлгени 2007 чылда 95 таварылга, 2012 чылда 59 таварылга. Өлүрүүшкүн: 2007 чылда – 200 таварылга, 2012 чылда – 151 таварылга. Чүү-даа болза, эки талазынче өскерлиишкиннер бар. Бо сан-чурагайларның ындында – полицейжилерниң, муниципалитеттерниң удуртукчуларының ажылы, Чазактың, ниитилелдиң ажыл-чорудулгазы, кижилерниң хууда маадырлыг чоруу.

Чадаана хоорайның чурттакчызы Мерген Опей-оолдуң айтырыы:

— Чөөн-Хемчик кожуун – Тываның улуг кожууннарының бирээзи. Өгленир, боттарынга бажыңнар тудуп алыр деп турар аныяктар хөй. «Кирсарай» деп черге тууйбу заводун тударының дугайында чугаа амгы үеде чоруп турар. Бо объектиге электри шугумун чедиреринге Чазак дузалап болур бе? Ынчан Тываның барыын девискээрин тууйбу-биле завод хандырып болур.

— Эки айтырыг-дыр. База катап чугаалаайн, республиканың девискээринге тудуг адыры катап тургустунарынга онза сонуургалдыг мен. Бо сайгарлыкчы төлевилелди деткиир дээш, бүгү күжүмнү салыр мен. Ында техниктиг аргалар бар, ол чер электри күчүзү улуг, база бир хереглекчини кожуп болур Чадаананың хөмүр-даш уургайындан ырак эвесте деп билир мен. Ол бүдүрүлгениң ээзи-биле чугаалажып, күрүне деткимчезиниң янзы-бүрү аргаларын дилээр мен, бир эвес силер боттарыңарның бүдүрүлгеңерге инвестицияны кииреринге белен болзуңарза.

Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурдан Буяна Соянның айтырыы:

— Кожуунда өскүс уругларга чаа бажыңны туткан, ынчалза-даа ону электри шугумунга кожарынга 1,4 млн. рубль херек. Бо айтырыгны шиитпирлээринге Тываның Чазаа дузалап шыдаар бе?

— Бо айтырыг-биле холбаштыр эрткен үеже эглип келийн. Өскүс уругларга бажыңнар тударынга акша-төгерикти күрүне мурнуку үеде үндүрбейн турган. 2007 чылда чаңгыс рубль безин чок, 2008 чылда республика бюджединге 1 млн. 155 муң рубльди киирген, 2009 чылда – 8 млн. рубль, 2011 чылда – 99 млн. рубль, 2012 чылда – 100 млн. рубль. Бо беш чылдарның дургузунда 360 өскүс уругларны чуртталга шөлү-биле хандырар аргалыг болган. 2013 чылда күжүвүстү чыггаш, 316 млн. рубльдиң чагыын камгалап алыр аргалыг болдувус. Эрткен чыл-биле безин деңнээрге, ылгалы илдең-дир, үш катап улгаткан. Чүгле бо 2013 чылда 314 өскүс уругларны чуртталга шөлү-биле хандырган бис. Ындыг-даа болза, 6500 өскүстер ээлчегде турар. Бо бөдүүн эвес тема. Бо айтырыгны шиитпирлээринге хөй акша-хөреңги херек. Ооң-биле холбаштыр дилээрим болза, социал политиканы боттандырып турар мээң коллегаларым – Кызыл хоорайның мэриязы, ол акша-хөреңгиниң ажыглаарының операторлар кожууннарның эрге-чагыргалары чуртталга бажыңы алырының ээлчээниң хөйге билдингир болгаш көскү боорун хандырарын дилээр-дир мен. Ээлчегниң кайызында турарын, бо нарын сорулганы шиитпирлээринге муниципалдыг бюджетче чүү хире акша-хөреңги киргенин, ээлчег канчаар бурунгаарлап бар чыдары кижи көскү болзун дээш. Эрге-чагырганың үндүрүп турар шиитпирлери шынныын кижилер билир ужурлуг. Ол ажылды бис үргүлчү хайгаараар бис. Өскүс уругларны чуртталга бажыңы-биле хандырарынга кончуг херек акша-хөреңгини Москвага камгалап алыр дээш республиканың болгаш федералдыг акша-хөреңгини мөөңнээрин уламчылаар бис.

Эльвира Лифанова: «Өскүс уругларга бажыңнарның херек кырында тудуп турарының дугайында чугаа мында чоруп турар-дыр. Айтырыг – бажыңнарны электри энергиязынга кожарында. Ол 1,5 миллион рубльди энергетиктер муниципалитеттерден, юридиктиг кижилерден база негеп турар-дыр. Ам чүнү кылырын уруг айтырып турар…

— Бистиң оон өске аргавыс чок. Ол айтырыгны шиитпирлээр дээш кызар бис. Ол дугайында администрацияның баштыңы база билир. Ниитизи-биле чугаалаарга, техниктиг кожуушкуннар дээрге бөгүн бистиң кончуг улуг айтырыывыс. Бистиң беседавыстың эгезинде энергетика, энергия күчүзү хөй үени ээлээни таварылга эвес. Хоорайда тудуп турар 16 объектилер, оларның аразында федералдыг программалар езугаар туттунуп турар, техниктиг кожуушкуннарның негелделерин Кызылдың ЧЭТ-тен ап чадап каан. ЧЭТ, чамдыкта «Тываэнерго» база, күчүнүң эвээжинге азы, оларның бодалы-биле алырга, туттуна берген объектилерни кожарынга херек чүс-чүс миллион рубль акшаларның чогунга чылдагааннап турар. Чижээлээрге, Аныяктар ордузунуң ниити өртээ 400 млн. рубль хире. Ону электри энергиязынга кожарынга бистен 300 млн. рубль негеп турар. Ол дээрге болбаан херек-тир. Өске талазында, «Тываэнерго» орулга алыры-биле бодунуң хереглекчилериниң саны хөй боорунга сонуургалдыг болур ужурлуг организация-дыр. Ол дээрге бо бүдүрүлгеге бизнес-тир. Мээң бодалым-биле алырга, абонентилерге киирер акша-төгерик компанияларның, бүдүрүлгелерниң инвестиция планнарынга баш бурунгаар көрүп каан турар ужурлуг. Россияның хоойлужудулгазының деңнелинге таарыштырбаан айтырыглар бисте бар. Тываның парламентизи база сайгарып көөр чадавас. Бо айтырыг-биле ажылдап, ооң аңгы-аңгы хевирлерин тып алырын кызып турар бис. Тес-Хем кожуунну деткиириниң дараазында механизмин өөренип көрүп тур бис. Өскүс уругларга бажыңнарны тудуп каан-дыр. Бир, ийи, үш (схеманы чураан – ред). Кандыг-бир тускай сорулгалыг азы биче сайгарлыкчы чоруктуң бүдүрүлгелерин электри четкилеринге кожарын деткиириниң программазынга ажыглаар дээш камгалап алган акша-хөреңгивис бар. Чижээлээрге, сайгарлыкчы хлеб быжырар черни кудумчунуң төнчүзүнге тудуп алырга, ону электри четкизинге кожарынга дузалажып, деткиир бис. Ол хөреңгивис күсели-биле өске программалар сорулгалары-биле туттунган, чижээлээрге, өскүс уруглар бажыңнарын, электриге кожар арга биске тыптып кээп турар. Янзы-бүрү аргаларны үргүлчү дилеп турар бис. Бүзүредирим болза, теле-көрүкчүнүң чугаалааны Тес-Хемде бажыңнарны электриге албан кожар бис. Аңаа херек акша-төгерикти тывар бис. Энергетиктерге чугаалаарым болза, техниктиг кожуушкуннар кылырының аажок улуг өртектерин дыка дөгээн херээ чок.

Арзу Садыгов, «Тыва 24» телеканал:


-- Шолбан Валерьевич, республиканың хөй ажы-төлдүг өг-бүлелеринге кончуг чугула айтырыгны салыйн – чер участоктарын үндүрүп бээриниң дугайында. Сактып олур мен, сюжет тырттырып турган бис, Кызылда мындыг чидиг айтырыг бар: солагай талакы дачаларның девискээринге, Сукпак суурже чоокшулады чер участоктары тускайлап каарга, кижилер оларны албаан. Амга чедир ында кым-даа тудуг эгелевээн. Өскүс уругларга тускайлап берген участоктарда тудуг эгелээн. Чүге ындыгыл?

— Ол кончуг чидиг болгаш чугула айтырыг, ооң-биле холбаштыр статистиканың сан-чурагайын адаары албан. Тывада бөгүн 88 муң 339 өг-бүлелер бар, оларның 30 муңу үш болгаш оон хөй уругларлыг, хөй ажы-төлдүг. Ындыг өг-бүлелер бажың тудуп алыры-биле оларга чер участоктарын бээриниң дугайында хоойлуну күүседири кончуг нарын болгаш бажыңнарның электри биле чылыг хандырылгазы, микрорайоннарның төлевилелин кылыры дээш, өске-даа чүүлдерни боттандырарынга бюджет акша-хөреңгизин үндүрүп бээри дээш эрге-чагырганың бодунга алганы хүлээлгелерни күүседиринде өйлеттинмээн чүүлдер бар. Кызыл хоорайның эрге-чагыргазы-биле ол айтырыгны дараазында арга-биле шиитпирлээрин кызып турар бис: участоктарга электри кииреринге акша-хөреңгини силер дилеңер, а бис боттарывыс талазындан ооң 50 хуузун акшаландыраалы дээн хевирлиг. Суурларга 70-30 хуу хирезин тодация акша-хөреңгизи-биле шиитпирлээр аргазын көөр бис. Ынчалза-даа муниципалдыг эрге-чагырга бо хоойлу талазы-биле бодунуң дорт хүлээлгелерин күүседирин негээр мен.

Статистиканың сан-чурагайлары-биле алырга, байдал мындыг: 2011 чылда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге 39 участоктарны берген, 2012 чылда – 111 участоктар. 2013 чылдың үш кварталдарында 381 өг-бүлелер чер участогун алганнар. Өскерилгелер бар, ынчалза-даа олар чурттакчылыг пунктуларның комплекстиг чаагайжыдылгазынга болгаш кижилерниң социал байдалынга багай салдарлыг эвес болур ужурлуг. Каа-Хем суурда ышкаш эвес, ында 1800 өг-бүлелер 21 векте бажыңнарда электри чырыы чокка чурттап болур бе деп айтырыгны меңээ салганнар. Туттунуп тура, чүге олар бо айтырыгны көдүрбээннерил деп айтырыгны ол микрорайоннарның активчилери-биле ужуражылга үезинде салган мен. Баштай черни бээрин чедип алыры чугула турган, ооң соонда өске айтырыгларны шиитпирлээр деп оларның хөй кезии миннингеннер. Боттарының бажыңнарынга электри киирерин боттары акшаландырарынга чөпшээрежирин база олар илереткеннер.

Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге черни бээри муниципалдыг эрге-чагырганың хүлээлгези деп катаптаайн. Бистиң акша-хөреңгивис эвээш болганда, бо байдал хоорай чергелиг чурттакчылыг черлерде, Кызыл хоорайда болгаш Каа-Хем дээш, өске-даа суурларда дыка нарыны-биле шиитпирлеттинип турар. Көдээ суурларда, мээң чугаалааным дег, ону шиитпирлээриниң янзы-бүрү аргалары бар. Өскүс болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң бажыңнарынче, сайгарлыкчыларның тудугларынче электри четкилерин шөйүп турар бис. Байдал ындыг.

Чадаана хоорайда терапевт эмчи Росина Ондардан айтырыг:


— Бистиң эмнелгевисте тускай эртемниг эмчилер чедишпес. Чурттаар бажың чогундан кадрларның чорууру хөй. Чадаана хоорайның Лихачев кудумчузунда куруг 2 каът бажың бар, республиканың өнчүзү. Ол бажыңны эмчилерниң чуртталга бажыңы кылып, айтырыгны шиитпирлеп болур. Чазак бо айтырыгга деткимче берип шыдаар бе?

— Айтырыг билдингир-дир. Ону албан тодарадыр мен. Бир эвес ындыг бажың бар болза, администрацияның баштыңы Байбек Надажапович-биле ол айтырыгны шиитпирлээринге белен мен. Ону дөмей-ле чуртталга бажыңы кылдыр эде кылып септээр болганда. Бир эвес эмчилер дугайында чугаалаар болза, «Көдээ суурнуң эмчизи» деп төлевилелди Президент Владимир Путин эгелээн болгай. Ол инициатива езугаар көдээ суурларже көжүп, аңаа ажылдаар деп шиитпирлээн аныяк эмчилерниң шуптузунга 1 млн. рубль хемчээлдиг дузалал акша-хөреңгини үндүрүп берип турар. Боттарынга бажың тудуп алыр аргалыг болзун дээш. Ол төлевилелди Тывага дыка активчи деткээн. 220 ажыг эмчилер ол акша-хөреңгини алган. Чоокта чаа Чазак хуралынга оларның аразында ол акша-хөреңги-биле каш кижи бажың тудуп алганын сонуургадым. Саны хөй эвес. Медицинаны көдүрер дээш көдээже көжүп үнген эмчилерге чугаалаарым болза, ол биске өөрүнчүг-дүр, күрүне мурнунга хүлээлгеңерни албан күүседирин күзээр-дир мен. Дузаламчыга алган акша-хөреңгиңер чаа бажың кылдыр силерге ажыктыг боор ужурлуг. Электри четкилериниң айтырыын шиитпирлээр бис деп дем-не чугааладым, төпчүткен чылыг-биле хандырылга муниципалитеттерниң албан үндүрер чарыгдалдары боор, бир эвес олар күш четпейн баар болза, ол чарыгдалдарны республика боду хүлээнип алыр. Көдээ кадык камгалалының сайзыраарынга болгаш кожууннарның эмнелгелеринге эмчи кадрларны четчелээринге дыка сонуургалдыг бис.

Эльвира Лифанова: «Дараазында чылда юбилейлиг тудуг объектилери дээш дыка улуг харыысалга бар. Юбилейлиг байырлалдарга чедир шуптузун тудуп база септеп четтигер бис бе? Чижээлээрге, кадет корпузу биле 7-10 муң көрүкчүлүг спорт-культура төвүн тудары, паркты, Улусчу чогаадылга бажыңын чаартыры».

— Кадет корпузу дээн ышкаш тодаргай объектилерни сагындырдыңар. Бистиң белеткээнивис болгаш Россияның камгалал яамызының негелдези-биле эде кылган төлевилелдиң күрүне экспертизазы амгы үеде чоруп турар. Амгы үе төлевилел-смета документациязын доозарының, күрүне экспертизазын эртериниң чадазы. Кадет корпузу интернат хевирниң бичии уруглар албан чери болганда, объектиге хамаарыштыр элээн хөй шыңгыы негелделер бар болган. Апрель айда тудуун эгелээр. Бистиң сорулгаларывыс ындыг. Кадет корпузунга 160 уруглар өөренир. Аңаа бассейн, стадион, спорт залдары бар боор. Өскүс болгаш чуртталгазының байдалы берге өг-бүлелерден оолдар өөренир онзагай өөредилге албан чери апаар. Аңаа күрүнениң кичээнгейинге төлептиг оолдар өөренир.

База бир төлевилел – ол дээрге спорт-культура төвү. Бүгү республикага туткан спорт объектилериниң ажык-дүжүүн көре берген бис. Улуг чергениң хөй-ниити культура хемчеглери эрттирер чер биске херек. 2011 чылда соңгулда кампаниязының үезинде президент соңгулдаларынга Владимир Путинни деткиилиңер, кажан ол тиилеп алырга, ооң биске дузазы улуг боор деп чугаалап турганымны сакты-дыр силер бе. Кажан Күрүне Думазынче соңгулдалар чоруп турда база бюджетти хевирлеп, саң-хөө айтырыгларын шиитпирлеп турар парламентиге эң хөй бадылаашкыннарны алыр күш «Чаңгыс демниг Россия», хандыр бодаар ужурлуг бис, девискээрге харыы деткимче дилээривисте, Москваның кабинеттеринче хостуг кирер арганы бээр күштү меңээ бериңер деп чугаалап турдум. Мээң чаңгыс чер-чурттугларым ындыг арганы берген. 2011 чылдың декабрьда Владимир Путин Тывага чедип келгеш, келир үениң спорт-культура төвүнүң македин көргеш, эки-дир, сени деткиир мен, ынчаар кылыр-дыр деп чугаалаан. Федералдыг яамыга төлевилелди камгаладывыс. Ам дээрезинде 300 млн. рубльди тудугну эгелээринге алдывыс. Тудугну тудар организацияны шилип алырының конкурс хемчеглери амгы үеде чоруп турар. Төлевилел-смета документациязын ажылдап кылырынче республика бюджединден 44 млн. рубльди үндүрген. Дыка улуг деткимчени Россияның спорт сайыды Виталий Мутко көргүскен. Шак ынчалдыр ажылдап кириптер бис. Кирип келген 300 млн. рубльге тудуг материалдарын садып ап эгелей берген.

Журналистер-биле чугаа үезинде республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин боттандырып турары-биле холбашкан айтырыгларга харыылаан, совет үеден бажыңнарны бузуп чайладыр азы ажыглап шыдаар ээлерге дамчыдып бээр акцияның түңнелдерин чугаалап берген. Тыва ыттың уксаазын катап тургузарының сорулгаларының дугайында айтырыгга харыылаан болгаш «Хаан аңнаашкыны» деп тыва композиция дээш Пьетрасант хоорайга «Чылдың эң эки скульптору» атка төлептиг болган Даши Дамдаковка шаңнал тывысканының езулалынга киржип, Италияга чорааш, көрген-билгенин чугаалап берген.