Улуг - Хемчилерге идегеп болур

Дээди Хуралга Айыткалын кылган соонда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Шагаан-Арыг хоорайга барып, чурттакчы чон-биле ужурашкан. Ол тус черниң активи болгаш улуг-хемчилер-биле эрткен чылдың түңнелдериниң база 2014 чылдың планнарының дугайын чугаалашкан.
— Республиканың мурнунда тургустунган бөдүүн эвес сорулгаларны боттандырарынга күштү берип турар доктаамал деткимчеңер дээш силерге өөрүп четтирдим—деп, Тываның Баштыңы чаңгыс чер-чурттугларынга чугаалаан.— Ол сорулгаларның болгаш ону шиитпирлээр оруктарның дугайында Дээди Хуралга Айыткалымга чугаалаан мен, телевидениеге берген интервьюмга база ол кирген.

Москваже, Күрүне чөвүлелиниң хуралынга киржири-биле чоруурум бетинде хостуг үе тып алгаш, силерниң-биле ужуражыр, Чазактың ажылының дугайында силерниң саналыңарны дыңнаар, чүнү кылганывысты база чүнү кылыр деп турарывысты силерге дыңнадыр дээш келген мен. Сөөлгү үеде дыка хөй угланыышкыннар талазы-биле чогумчалыг түңнелдер чедип алдынган деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Назы четпээннерниң кем-херек үүлгедир чоруу дыка кызырылган, хоорайларда болгаш көдээ суурларда спорт тудуглары туттунган, чамдыктарында туттунуп, оруктарны чаартып кылып турар. Кызылга газ-трубиналыг ийи электростанцияны тутканының ачызында электри энергиязының чедишпес чоруу кезик-чамдык шиитпирлеттинген. Кызыл—Чадаана аразының бедик вольтулуг шугуму туттунган, ооң түңнелинде республика 70 МВт электри энергиязын немей алыр арганы чедип алган.

Ооң-биле чергелештир республиканы моон соңгаар сайзырадырынга федералдыг деңнелге дыка хөй шиитпирлерни хүлээп алыр апаар деп, Шолбан Кара-оол уламчылаан. Энергетиканың чедишпес чоруун үзе шиитпирлээри-биле Кызылга тус черниң хөмүр-дажын одаар күчүлүг чылыдылга-электри станциязын тудары эргежок чугула. Республика Чазааның ажылдап кылган төлевилели биче эвес инвестицияларны негээр. М-54 автомобиль оруун өскертир болгаш Кызыл—Шагаан-Арыг—Чадаана—Хандагайты участогун федералдыг акшаландырыышкынче шилчидери дээш алды чыл сүржүп келдивис. Бир эвес ону чедип алыр болзувусса, республика бюджединден хосталган акшаны ол угланыышкын-биле чоруур регион оруктарын чаартып кылырынче шилчидер арга тургустунар, ол арга Тываның төп болгаш барыын талакы девискээрлериниң экономиктиг өзүлдезинге идигни бээр. Демир-орук тудуунуң талазы-биле төлевилелдиң күүселдези республиканы сайзырадырынга улуг ужур-дузалыг. Транспорт инфраструктуразын сайзырадыры-биле Кызыл аэропортун, ужудуушкун-хонуушкун шөлүн үндезини-биле чаартыры эргежок чугула.

Ол айтырыгларны, оларны шиитпирлээриниң оруктарын эрткен чайын чурттуң дээди удуртулгазынга, Тывага Владимир Путин, Дмитрий Медведев болгаш Сергей Шойгу олар кээп чорда, чугаалаар аргалыг болган мен. Ооң түңнелинде Россия Федерациязының Чазааның хуралынга Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында айтырыгны сайгарган, аңаа Москваның билбейн турганы, чамдык таварылгада өскээр билип турганы айтырыгларны дыңнадыр аргалыг болган бис дээрзин Тываның Баштыңы чыылганнарга таныштырган.

«Чазак кежигүннериниң мурнунга чүве чугаалап тургаш, Тывада кем-херек үүлгедиишкини, наркомания, арагалаашкын хөлүн эрткен, ажылдаар күзелдиг кижи ында чок деп чамдык «чаагай сеткилдиг» кижилерниң бадыткап турары шын эвес. Ажылдаар күзелдиг болгаш ажылдап билир-даа бис. Чылыдылга болгаш электри энергиязы чедишпесте, амгы үениң оруктары, чурттуң өске регионнары-биле демир-орук аргыжылгазы чокта чүнү кылып шыдаар бис? Көдээ ажыл-агый черлериниң хөй кезии Саян-Шушенск суг шыгжамырының дүвүнде барган Тывада электри энергиязының өртээ кожа Хакасиядан үш катап аарыл, ол безин чедишпес болгай? Россияның составынга каттыжып киргенинден бээр 70 чылын демдеглээр эң аныяк республикага федералдыг төптүң дузазы херек, ону алыр деп идегеп-даа турар»--деп чугаалаан мен.

Чазак хуралдың түңнелдери болгаш ооң соонда болган Дмитрий Медведев-биле ужуражылга Тываның төлээзиниң үнүн дыңнаан дээрзин көргүскен. Ведомстволар аразының комиссиязы дыка хөй тодаргай шиитпирлер хүлээп алыр апарган, ооң бурунгаар чылып турары амдыгааштан көскү. Чижээ, М-54 «Енисей» автооруктуң угланыышкынын өскертириниң дугайында чогуур документилерге ат салыышкыны ол айтырыгны чоокшуладып келген дээрзин республиканың Баштыңы демдеглээн.

Улуг-Хем районнуң амыдыралынга хамаарыштыр Шолбан Кара-оол республиканың сайзыралынга ооң чаңгыс чер-чурттуглары төлептиг салыышкынны киирип турар дээрзин демдеглээн. Шагаан-Арыгның болгаш чурттакчылыг өске-даа черлерниң даштыкы хевири көскүзү-биле өскерилген. Кожуун төвүнде дыка хөй спорт объектилери, ооң иштинде эштир бассейн туттунган. Губернаторнуң «Чаңгыс суур—чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелин күүседиринге улуг-хемчилер дыка идепкейлиг киржип турар, ооң ачызында хоорайда болгаш суурларда чаа-чаа бүдүрүлгелер ажыттынган, ажылдаар олуттар тургустунган. Ак сеткилдиг күш-ажылы дээш чаңгыс чер-чурттугларынга өөрүп четтиргенин республика Баштыңы илергейлээш, келир юбилейлиг чылда чаа-чаа чедиишкиннерни күзээн.

Энергетиктиң хүнүнүң бүдүүзүнде Шолбан Кара-оол нарын-берге байдалдарда чонну чылыг болгаш чырык-биле хандырып турар Шагаан-Арыг ЧЭТ-тиң ажылдакчыларынга, оларның кады ажылдап чораан өөрүнге профессионал байырлалы-биле байыр чедирген.

Чаңгыс чер-чурттугларының ажыл-херектеринче болгаш айтырыгларынче доктаамал кичээнгейни угландырып турары дээш кожууннуң болгаш кожуун төвүнүң чурттакчыларының өмүнээзинден өөрүп четтиргенин Шолбан Кара-оолга Улуг-Хем кожууннуң чагырга даргазы Мерген Анай-оол илереткен. Республика Баштыңының эгелекчи саналын езугаар чылыдылга-энергетика комплекизиниң бүдүрүлгелерин чаартып эгелээнин ол чижек кылдыр чугаалаан. Бо таварылгада Улуг-Хем баштайгы базымны кылган. Хайыракан суурга тургускан модульдуг үш котельная суурнуң чылыг хандырылгазының бергедеп турган айтырыын шиитпирлээн. Шагаан-Арыгга модульдуг котельнаяны тударының талазы-биле төлевилел-смета документациязын кылыры арткан, бодунуң амгы курлавырын төндүр ажылдап каапкан ол бүдүрүлгени солуур ужурлуг. Шолбан Кара-оолдуң политиктиг туруштуг чоруунуң ачызында ээ чок объектилерниң дугайында айтырыг шимчээн, оларның чамдык кезии район девискээринде ажыглаттынып эгелээн дээрзин Мерген Анай-оол онзалап демдеглээн. Тываның Баштыңының Айыткалында кирген сорулгаларны долузу-биле күүседири дээш бүгү күжүвүстү бээр бис деп, чагырга даргазы бүзүреткен.

Ужуражыышкынны доозуп тура Шолбан Кара-оол Шагаан-Арыгның сайзыралының перспективаларынга хамаарыштыр хоорайның чурттакчыларының салган айтырыгларынга харыылаан. Хүрээ тударының, оруктар септээриниң, чуртталга бажыңнарын тударының, ооң иштинде өскүс уругларны чуртталга шөлү-биле хандырарының дугайында айтырыгларны көдүргеннер. Сөөлгү айтырыгга хамаарыштыр Мерген Анай-оол республиканың Чазааның деткимчези-биле бо чылын 20 өскүс уруглар бажың-биле хандыртынар дээрзин чаңгыс чер-чурттугларынга дыңнаткан. Оларга квартираларны беш бригада тудуп турар. Оон аңгыда 48 кижини ажылга тургузарының айтырыы база шиитпирлеттинер.

Ужуражыышкын эрге-чагырганың чон-биле чаагай сеткилдиг чугаалажыышкынның байдалынга эрткен.