Тыва археология ажылының чажыды

Тыва черге муң-муң чылдар иштинде кадагалап шыгжаттынып келген ада-өгбелеривистиң эртинелери бүгү делегейни сорунзалап, кижилерни магададып, кайгадып турар. Ол эртинелерни казып тыпкан археолог мергежилдиглерниң ажылының түңнели бистиң Национал музейде шыгжаттынган. Археологтарның тывызык ажылының дугайында Национал музейниң археология килдизиниң удуртукчузу Ольга Оюнзаевна Монгуш-биле чугааны кылдым.

— Ольга Оюнзаевна, Тывада археология ажылының дугайында чугаалап көрүңерем.

— Бистиң республикавыс Азия диптиң төвүнде болгаш, археологияның хөй санныг тураскаалдары-биле онзагай. Мында эрте-бурунгу турлаглар, тудуг-суурлар, хаяларда чуруктар, хоорайлар, даш көжээлер, иви-даштар, даш дүрзүлер, чес, хола, демир эзилдирер суугулар, чевеглер болгаш базырыктар бар. Ол бүгү биске чүс-чүс, муң-муң чылдарның ханызындан чедип келген. Эрте-бурунгу тураскаалдар — төөгүнүң янзы-бүрү үе-чадаларында даш вектен эгелеп кижилер чурттап турганының херечилери-дир. Тываның тывызык черлери делегейниң археологтарынга, төөгүчүлеринге болгаш тускай эртемниглеринге эки билдингир. Ооң девискээрин таварып, эрте-бурунгу палеолит үезинден эгелээш, аңгы-аңгы чоннар көжүп эртип турган. Тывада даш чылдың бурунгу тураскаалдары бүгү делегейге билдингир. 1960-70 чылдарда Саян-Тыва археология экспедициязын удуртуп турган билдингир совет эртемден, археолог Александр Грач Тываның девискээрин эрткен чүс чылдың бежен чылдарында эргий кезээн.

Экспедиция Тываның профэвилелдер чөвүлели-биле ол сырый харылзаалыг ажылдап, археология ажылынга школачыларны идепкейлиг киириштирген. Ынчангы күш-ажылчы сезоннар Кызылдың дыка хөй школачы оолдарының төөгүге сонуургалын оттурган. Оларның бирээзи — Кызылдың №1 школазының өөреникчизи Сергей Шойгу. Александр Грач башкы-биле кады Тываның девискээрин эргий кезээн эртемден археолог — Сергей Астахов. Ол Аржаан базырыынга август айда келгеш, казыышкын ажылдарында аныяк археологтарга болгаш студентилерге арга-сүмезин берген. Назы-хары дөгүй-даа берген болза, «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң девискээринде археологтуг ажылдарга бодунуң үлүүн киириштирери-биле ол катап келирин аазаан. Тываның неолит, палеолит үезиниң шинчилел ажылын кылып чоруур эртемден башкы-дыр, чер аразын ыраксынмайн, чылдың-на кээр, бистиң-биле сырый харылзаалыг.

Төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның археология экспедициязының удуртукчузу Владимир Семенов, ооң кады ажылдап чоруур эжи, төөгү эртемнериниң кандидады Николай Смирнов-биле харылзаавыс быжыг.

— Тываның Национал музейинде археологияның кандыг ховар экспонаттары барыл?

— Тываның археология ажылының чажыттарын чугаалар болза, төнмес. Чижээ, хаяларда чурумалдарның хөй кезии эртемденнерниң ажылының ачызында номнарда, альбомнарда болгаш монография ажылдарында парлаттынган. А даш көжээлер, «иви даштары», суг алган черлерниң көжээлери бистиң Национал музейивисте болгаш Минусинскиниң музейинде кадагалаттынып арткан. Эрте-бурунгу түрк археологтуг тураскаалдар болгаш даш көжээлер бөлүү канчаар-даа аажок хөй.

А даш көжээлер онзагай төөгүлүг. Оларга кайы хамаанчок дегбес, хевээр арттырар ужурлуг. Археологтуг тураскаалдар, ооң иштинде даш көжээлер шинчилээр ажылды 1941 чылда Тыва Арат Республиканың күрүне музейиниң ажылдакчылары эгелээн, олар хөй-ле көжээ даштарны тыпкан. Ол даш кижи-көжээлер эр, кыс болур. Оларның аразында херээжен кижи дүрзүлүг даштарның бажында бөрт чок, сыргалыг болгаш хөрээ делгем көстүр. Бурунгу үеде кижилер өгбелерин дыка хүндүлээр, бурганчыдып чүдүп чораан, ынчангаш оларның дүрзүлерин даштарга оюп, мөңгежидип турганы ол. Амгы үеде Тываның археологтарының казып тыпкан янзы-бүрү ажылдарын бистиң килдистиң төөгү материалдарында киир бижип, мында кадагалап арттырып ап, чон ону сонуургап көрүп чорзун дээш делгээн бис.

— Амгы үеде археологтарның кол ажылы – «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң девискээри, ону таныштырып көрүңерем, Ольга Оюнзаевна.

— 2011 чылдан эгелээш, Тывага Сергей Шойгунуң деткимчези-биле Россияда улуг археология төлевилелдериниң бирээзи — «Кызыл-Курагино» демир-орук тудуунуң эртер черинге Орус география ниитилелиниң экспедициязы бодунуң ажылын эгелээн. Ооң сорулгазы — Красноярск крайның мурнуу чүгүнден Тываның найысылалынга чедир демир-орук шугумунуң эртер девискээриниң төөгү-культура салгалының тураскаалдарын камгалаары. Сибирь федералдыг округтуң студентилеринден аңгыда, аңаа делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан болгаш Россияның девискээринден студентилер болгаш эки турачылар чылдың-на кээп турар. Археологтуг казыышкыннар чорудар черниң хемчээли 100 муң кубометр ажыг. Орус география ниитилели моон-даа соңгаар Тыва археология экспедициязынга дузалаар болгаш бурунгу үевистиң тураскаалдарын камгалап-кадагалап арттырар сорулганы салганы кончуг эки. Тываның төөгүзүнүң тураскаалдарын камгалаар албан чериниң ажылдакчылары-биле сырый харылзаалыг ажылдап турар бис. Тываның ырак-узак кожууннарынче үнүүшкүннерни кылып, конференцияларны болгаш делгелгелерни эрттирери бисте чаңчыл апарган.

— Археология килдизи-биле таныштырыптар силер бе.

— Национал музейниң археология килдизи 2011 чылда тургустунган. Амгы үеде 4 ажылдакчылыг. Килдистиң кол сорулгазы — Тыва дугайында медээлерни чыыр болгаш тарадыр, мында чурттап турар чоннарның онзагай культуразының төөгүзүн бижип тодарадыр. Тываның девискээринде базырыктарда казыышкын кылып турар археологтарның ажылын бистер чонга таныштырып, музейде делгеп салган бис. Археология талазы-биле конференцияларны болгаш чуруктар делгелгелерин үргүлчү эрттирип турар, чон-биле сырый харылзаалыг ажылдап тур бис.

— Ольга Оюнзаевна, Тыва чуртувустуң солун төөгүзүн чонга чедирер ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни күзедим.

  Анисья Тюлюш чугаалашкан.