Чедиишкини — бүзүрел

Ажылдап шыдаар бис, боттарының ажыл-агыйын тургузуп алырынга күрүнеден деткимчени, эвээш-биче-даа болза, ап болур-дур деп бүзүрелди Тываның чонунга «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели берген. Губернатор төлевилелиниң эң-не кол чедиишкини – чоннуң идегели, бүзүрели.

Республиканың Экономика яамызының сан-чурагайлары-биле алырга, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели-биле Тываның 124 хоорай, суурларында ниитизи-биле 175 төлевилелдерни боттандырып турар. Бо чылдың ноябрь айның 1-де байдал-биле алырга, оларның 137-зи көдээде боттаны берген. Оларның аразында Кызыл, Бии-Хем, Сүт-Хөл кожууннарда сүттен ак чем бүдүрер үш цехтерни, Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык суурда сүт болбаазырадыр бичии цехти тургусканы, Каа-Хем кожууннуң Кундустуг, Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр суурларда эъттен чиг аъш-чем бүдүрер цехтерни ажылдатканы, Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Аксы суурда хаван азырап өстүрер ферманы ажытканы, Кызыл кожууннуң Кара-Хаак суурда ногаа аймаан тарып өстүрер болгаш болбаазырадыр бүдүрүлгени тургусканы болгаш ногаа аймаан кадагалап шыгжаар черни тутканы, Каа-Хем, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга, Тес-Хем, Мөңгүн-Тайга кожууннарда тууйбу бүдүрер улуг эвес цехтерни ажылдатканы, күрүнениң «Ак-Довурак ОТСУ» унитарлыг бүдүрүлгениң баазазынга көжүрүп болур асфальт-бетон заводун кылганы. Yр үе дургузунда боттандырар төлевилелдер база бар. Чижээлээрге, Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды суурда хууда сайгарлыкчы Долзат чыжыргананы тарып өстүрер ажылды эгелээн, чыжыргананы 1 га участокка олуртурун дооскан. Олурткан чыжырганаларның баштайгы дүжүдүн үш чыл болгаш ажаап кылырынга сайгарлыкчы идегеп турар. Моолдуң Тыва-биле кызыгаарлашкак аймактарында чыжыргананы тарып өстүрүп, ону ажаап-тежээп, багай эвес дүжүттү ап, чыжырганадан үстү болгаш хандыны бүдүрүп үндүрүп турарының арга-дуржулгазы бар. Моолдарның чыжырганадан кылган продукциязы Тываның садыгларында база көстүп келген. Ынчангаш Чыргаландының хууда сайгарлыкчызының төлевилели чедиишкинниг боттаныр дээрзиниң үлегер-чижээ бар-дыр.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели Бай-Тайга кожуунда чедиишкинниг боттанып турар. Бо кожуунга эгелээн 11 төлевилелдерниң шуптузу чедиишкинниг болган. Таңды кожуунда 11 төлевилелдиң 10-у, Бии-Хем кожуунда 11 төлевилелдиң 9-зу, Каа-Хем кожуунда 12 төлевилелдиң 10-у боттанган. Төлевилелдерниң хөй кезии көдээ ажыл-агыйда боттанып турар. 38-зи – үлетпүрде, 29-зу – культура биле туризмде.

Губернатор төлевилели-биле ажылдың түңнелинде бо чылдың 10 айларында 37, 4 миллион рубльдиң продукциязын бүдүрген болгаш ачы-дузаны чедирген. Чыл төнчүзүнде, Экономика яамызының баш бурунгаар санааны езугаар, бо сан-чурагай 64 миллион рубль болур ужурлуг.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели чоннуң социал байдалын чүгээртедиринге идиглиг болган. Бо чылдың 10 айларының дургузунда 482 кижи ажылдыг апарган. Оларның 272-зи — көдээ ажыл-агыйда, 97-зи — үлетпүрде, культурада болгаш туризмде – 36. Губернатор төлевилелинге киржип, кижилер боттарының ажыл-агыйын тургузуп, боттары ажылды тып ап, харын-даа мырыңай боттарының бүдүрүлгелеринге өске кижилерни хаара тудуп турар апарганы губернатор төлевилелиниң социал ужур-дузалыының херечизи. Губернатор төлевилелин боттандырып эгелээш, Сүт-Хөл кожуунда 74 кижи ажылды тыпкан. Оларның 38-зи Алдан-Маадыр суурда ажыткан эъттиг уксааның мыйыстыг бода мал фермазында ажылдай бергеннер. Кызыл кожууннуң суурларында 52 кижи ажыл-агыйлыг апарган.

Бо чылдың ноябрь 1-де байдал-биле алырга, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин боттандырып тура, ук төлевилелдиң киржикчилеринге саң-хөөнүң аңгы-аңгы дөстеринден 175, 4 миллион рубльдиң дузазын чедирген. «Көдээ ажыл-агыйны хөгжүдериниң болгаш көдээ ажыл-агый продукциязының, чиг эттиң болгаш аъш-чемниң рыноктарын өйлээриниң» тускай сорулгалыг республика программазының акша-хөреңгизинден 65 төлевилелдерни боттандырарынга 53,9 миллион рубльди үндүрген. «Күш-ажыл рыногунда байдалды чогумчударының» программазындан 18 миллион рубльди 90 төлевилелдерни боттандырарынга киириштирген. «Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту хөгжүдериниң» тускай сорулгалыг республика программазындан 19 төлевилелди акшаландырарынга 11,9 миллион рубльди үндүрген. Тус чер бюджеттериниң болгаш сайгарлыкчы чорукту деткиириниң муниципалдыг фондуларындан 17 төлевилелди боттандырарынга 9,2 миллион рубльди киириштирген. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң боттарының төлевилелдерин боттандырарынга киирген акша-төгерии бо чылдың 10 айларында 58,7 миллион рубль болган.

Губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң бүдүрүкчү ажылындан республика бюджединче киирер акшазы бо чылын 2,1 миллион рубль боорун баш бурунгаар санаашкыннар көргүзүп турар.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели чүгле чаңгыс демниг ажылдың эвес, а акша-хөреңгини улуг ажыл-херекти бүдүреринге мөөңнээриниң база бир аргазы болган-дыр.

Шаңгыр-оол Монгуш, парлалга материалдарындан белеткээн.

"Шын" солун