"Чаңгыс суур - чаңгыс бүдүрүлүге": Yре-түңнелдиг ажылдың бадыткалы

Делгелгениң ийи дугаар хүнү баштайгызындан ылгал чок, аажок идепкейжи байдалга эрткен. Чон соксаал чокка шуужуп, республиканың бүдүрүкчүлериниң барааннарын улуг сонуургал-биле көрүп, оларны күзелдии-биле садып ап турду. Кожууннардан эккелген барааннарның аразында чүнү чок дээрил: аъш-чем аймаа, алгы-кештен даараан идик-хеп, суй белектер, демир-дестен, ыяш-даштан бүдүрген чүзүн-баазын дериг-херекселдер дээш, оон-даа өске… Кожуун бүрүзүнүң делгээн барааны онзагай, солун.

Мартина Куулар, Тес-Хем кожууннуң чагырга даргазының экономика талазы-биле оралакчызы:
— Тыва Республиканың Баштыңы — Чазак Даргазы Ш.Кара-оолдуң айыткалын күүседип, ук төлевилелге киржир дээш, чыл эгезинде кожууннуң суурларын кезип, кандыг ажыктыг бүдүрүлгелер ажыдып алырының дугайында чон-биле ажык чугаалажып, сүмелешкен бис. Ооң түңнелинде 7 суурда 10 төлевилел тургустунган. Ооң иштинде 6 төлевилел долузу-биле боттанган, 2-ниң техниктиг коштурулгазы доостурга-ла, декабрьда ажылдадып эгелээр бис. 2 бүдүрүлге чери акшаландырыышкын манап турза-даа, кыдыынга артып калбайн, боттарының барааннарын бүдүрүп, шенелде продукциязын бараалгадыры-биле делгелгеде чедип келген.

Чижээлээрге, Чыргаланды суурда үш төлевилел бар. Оларның бирээзи — чыжырганадан кылыглар бүдүрүлгези. Ону хууда сайгарлыкчы Алдаймаа Долзат башкарып турар. Ажыл чок байдалды чавырылдырар тускай программаның акшаландырыышкыны-биле Минусинск хоорайдан чыжыргананың тускай сортунуң ыяштарын садып алгаш, 1 гектар черде тараан. Олар чемижин үш чыл эрткенде бээр. Чогум Тес-Хем — чыжырганадан бай оран. Ынчангаш Алдаймаа Анатольевна черлик чыжыргананың чимизин чыып, чулукту, вареньени, сиропту бүдүрүп эгелээн.

Чыргаланды суурда база бир төлевилел — сүт хүлээр болгаш болбаазырадыр пункт. Бо ажыл-чорудулга «Чодураа» МУБ-ка ооң мурнунда-ла черле чоруп турган. А чурттакчы чондан сүт хүлээр черни тургузары черле херек апарган. Сүттү хүлээгеш, оон янзы-бүрү барааннарны белеткээш, чүгле кожуунга эвес, а бүгү республикага тарадыр сорулгалыг бис.

Самагалдай суурдан аныяк сайгарлыкчы Айсула Натпит-оол кожуун төвүнде октаттынган турган тудугну септээш, кондитер цегин ажыдып алган. Ооң чаагай барааннары үр болбас, дыка дүрген саттына бээр.

Черле ынчаш бистиң кожууннуң төлевилелдерин амгы үениң аайы-биле негеттинип турар, чонга херек болгаш ажыктыг төлевилелдер деп санап, моон-даа соңгаар изиг чүткүлдүг, кызымаккай ажылдаар бис — деп чугаалады.

Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик суурдан Кур-Дагба Ланааның аът дериг-херексели кылыр бүдүрүлгези кожууннуң он төлевилелиниң бирээзи.

Кур-Дагба Ланаа:

— Аъттың дериг-херекселин кылырын ачамдан өөренип алган мен. Бичиимден тура аңаа дузалажып чораан болгаш, шеверлениринге ала-чайгаар сонуургалым улуг. Амы-хууда чылгы малдыг болгаш баштайгы дээрезинде бодум ажыглаар дээш дериг-херекселди кылып турдум. Чоорту таныыр-билир улустан чагыглар кээп эгелээн. Оон харын тура-сорук кирип, делгеми-биле ажылдай бергеним бо. Амгы үеде чагыглар бүдүн республикадан кирип турар. Албан-езу-биле тургустунганындан бээр бүдүрүлге чери бир чыл ашкан. Оран-бажың, даараныр тускай машиналар белен. Алгы-кешти бодум эттеп кылып-даа, садып-даа алыр-дыр мен. Амдыызында чааскаан ажылдап турар мен. Чаңгыс эзерни 10 хонук дургузунда хүннүң-не эртенден орайга чедир олуруп тургаш, кылыр. Ынчангаш келир үеде 4 кижи чедир ажылдакчыларны хаара тудуп, бүдүрүлгени шуудадыры көрдүнген — деп чугаазын доосту.

ТР-ниң Экономика яамызының дыңнадып турары-биле алырга, «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» езугаар 175 төлевилел бар, оларның 137-зи азы 78 хуузу 99 суурларда ажылдап эгелээн, а 38-зи азы 22 хуузу удавас херек кырынга боттаныр. 2013 чылдың эрткен 10 айларында көдээ черлерде 482 ажылчын олуттар тургустунган. Төлевилелдиң киржикчилери күрүнеден 80 млн. рубль түңнүг деткимчени алган. Оон аңгыда сайгарлыкчыларга 20 ажыг чер девискээрлерин, 10 тудугну дамчыткан.

Тывада күш-ажылга ынак, ус-шевер, чогаадыкчы, бедик тура-соруктуг, төрээн республиказының келир үеде сайзыралы, чаагай чоруу дээш сагыш аарып чоруур кижилер бар дээрзин дыштаныр хүннерде эрткен «Чаңгыс суур - чаңгыс бүдүрүлге» делгелгези база катап бадыткаан. Ам чүгле чаңгыс черге доктаавайн, улам бурунгаарлап, «Тывага бүдүрген» деп сөстерни делегей чергелиг алдаржыдары арткан.

Азиана Тау.

"Шын" солун