09.12.2013
Декабрь 9 — Ада-чурт маадырларының хүнү
Байырлалдың төөгүзү
Ада-чурттуң маадырларының хүнүн демдеглээрин Россияга 2007 чылда эгелээн. Ам чыл санында-ла декабрь 9-та боттарывыстың маадырларывысты алдаржыдып турар бис.
2007 чылдың февраль 28-те «Россияның дайынчы алдарының болгаш төөгүлүг ай-хүннериниң дугайында» Федералдыг хоойлузунуң 1-1 чүүлүнге өскерилгелер киирериниң дугайында» Россия Федерациязының №22-ФХ Федералдыг хоойлузун езугаар ол хүннү катап тургускан.
Чогум ол байырлалдың төөгүзү узун. Ол 16-гы чүс чылда эгезин алган. Екатерина II хаанның чуртту эргелеп-башкарып турган үезинде декабрьның ол хүнүнде болган төөгүлүг болуушкун-биле холбаштыр ону тургускан. 1769 чылда ол Ыдыктыг Георгий Тиилекчиниң орденин бадылаан.
Ол чылдарда тулчуушкуннарга эрес-кашпагай, маадырлыг болгаш дидим чорукту көргүскен дайынчыларны ол орден-биле шаңнап турган. Ыдыктыг Георгий орденинде шылгаралдың 4 чергези бар, бирги черге эң дээдизи. Дөрт чергениң шуптузу-биле дөрт кижи шаңнаткан дээрзи билдингир, оларның аразында улуг орус полководчулар М.И. Кутузов болгаш М.Б. Барклай-де-Толли кирип турар. Орденни тургусканынга алдар болдуруп, Екатерина II хаан ол орденни бодунга база тывыскан. 1917 чылга чедир Ыдыктыг Георгийге тураскаал хүнүнде (эрги сан-биле ноябрь 26-да) Россияга Георгий шаңналдарының эдилекчилериниң байырлалы кылдыр демдеглеттинип турган.
1917 чылда Октябрь революциязы тиилээн соонда ол байырлалды-даа, орденни-даа дүжүрүп каапкан. Шеригниң дээди шаңналының эрге-байдалын 2000 чылда, РФ-тиң Президентизиниң 2000 чылдың август 8-те «Ыдыктыг Георгий ордениниң, шылгарал демдээниң—«Георгий крестизиниң эрге-байдалының дугайында дүрүмнү бадылаарының дугайында» №1463 Чарлыы-биле эгиткен. 2007 чылда Россияның парламентарийлери бо байырлалды эгидериниң дугайында саналды киирген.
Хоойлунуң ол төлевилелиниң ажылдап кылыкчылары Маадырлар хүнүн байырлаар чаңчылды катап эгидери дээрге чүгле маадырлыг өгбелеривисти сактып езулаары эвес, бо хүнде чурттап турар Совет Эвилелиниң Маадырларын, Россия Федерациязының Маадырларын, Ыдыктыг Георгий ордениниң болгаш Алдар ордениниң эдилекчилерин алларжыдары деп тайылбырлап турарлар. А ол ышкаш төөгүлүг чаа байырлал «Ада-чуртка эрес-шудургу болгаш кызыгаар чок бараан болурунуң байдалдарын ниитилелге хевирлеп тургузарынга» деткимче болур деп санап турар.
Чаалыг шөлдерге эрес-дидим болгаш маадырлыг чоруун көргүскен дайынчыларынга российжилер чоргаарланып турарлар. Тайбың үеде-даа коргуш чок болгаш дидим чоруун көргүскен маадырларны база алгап турар бис. Өске кижиниң амы-тынын камгалаар дээш бодунуң амы-тынын артынга каапкаш, демисежип кириптер маадырлар бисте эвээш эвес. Ынчангаш тайбың үеде безин Ада-чурттуң маадырларын дайынчы алдарның дээди ордени — Георгий-биле шаңнап турар.
Ынчангаш декабрь 9-та Россияга Совет Эвилелиниң Маадырларын, Россия Федерациязының Маадырларын, Ыдыктыг Георгий ордениниң болгаш Алдар ордениниң эдилекчилерин алдаржыдар.
Тыва улустуң аас чогаалында тыва маадырлыг тоолдарда маадыр, экер-эрес кижи дугайында чугаалаарда, муң кижиниң түрүзүн тырткан деп каан боор. Чаңгыс кижиде ол хире санныг улустуң өндүр угааны, күчү-шыдалы, омакшылы сиңнигип калган дег онзагай, ылгалдыг кижи чораан деп элдээртип, чеченчиткени ол. Маадыр деп чонунуң үнелелин алыры чүден артык ховар кежик, ууттунмас алдар-хүндү болгаш канчаар-даа аажок улуг харыысалга. Ынчангаш салгакчыларга маадырлыг эрес-дидим чоруу-биле, маадырлыг ажыл-ижи-биле чурттуң төөгүзүнге, чонунуң сеткил-сагыжынга балабас исти арттырган маадырларның аттарын бо хүн адап, хей-аъттың, өөрүшкүнүң, чоргааралдың болгаш өөрүп четтириишкинниң сөстерин бараалгаттывыс.
Чурттуң болгаш делегей чурттарының төөгүзүнге эң-не хөй чидириглиг, каржы-дошкун демисел-биле ылгалып сурагжаан Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери, Тываның эрес-дидим 9 оолдары Совет Эвилелиниң Маадыры деп атка төлептиг болган. Дайын-чааның каржы-дошкун чылдары ырап бар чыдар-даа болза, төрээн чуртунуң хосталгазы дээш амы-тынын берген маадырларның аттарын чону утпаан: Василий Петрович Брагин, Михаил Артемьевич Бухтуев, Леонид Николаевич Ефимов, Николай Пантелеевич Кабан, Түлүш Балданович Кечил-оол, Николай Николаевич Макаренко, Александр Анатольевич Семирацкий, Николай Игнатьевич Трофимов, Хомушку Намгаевич Чүргүй-оол.
Оларның бирээзи, Тываның 208 кижи санныг эки турачы аъттыг шериг эскадронунуң командири Түлүш Балданович Кечил-оол Улуг-Хем кожууннуң Хайыраканга төрүттүнген. 1943 чылдың сентябрь 1-де фронтуже аъттаныпкан. Эки турачыларның командири бодунуң дайынчыларының аразынга эрес-дидим чоруктуң үлегери бооп алдаржаан. Ровно хоорайны хостаарынга көргүскен эрес-дидим чоруу дээш капитан Кечил-оол Ленин ордени-биле шаңнаткан. Биче сеткилдиг, томаанныг аажы-чаңы-биле эш-өөрүнүң хүндүткелин чаалап алган эки турачы эскадроннуң капитаны Түлүш Кечил-оолду 1944 чылдың февраль 29-биле демдеглеттинген шаңналы — Совет Эвилелиниң Маадыры деп атты, маадырның Алдын Сылдызын, 46 чыл эрткенде, оглу Владимир Кечил-оолга тывыскан.
Дайын-чааның чылдары ырап, талыйып бар чорза-даа, Тыва черниң орус, тыва оолдарынга мөгейиг, чоргаарал Тиилелгениң мөңге оду дег өшпес болуп артар.
Төрээн чуртунуң тайбың ажыл-ижинге маадыр болуп, дээрелерниң дээрези деп ат-алдарга бүргедири — аас-кежик. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп аттың эдилекчилери 19 кижиниң аттарын улуг чоргаарал-биле «Шын» солун адап тур: Петр Васильевич Астафьев, Уин-оол Андреевич Бавун-оол, Дойбан Дапыянович Даваа, Калдар-оол Хертекович Данзырын, Эрестол Даржааевич Даржаа, Александр Михайлович Зайцев, Юрий Николаевич Зюзин, Семен Герасимович Иванов, Yрүле Шыыраповна Кандан, Григорий Михайлович Ковалев, Ооржак Чываажыкович Лопсанчап, Чола Допур-оолович Монгуш, Дажы-Намчал Чыртай-оолович Ооржак, Маады Анандыевич Парыма, Иван Петрович Сафронов, Эварист Минович Суровцев, Сарыглар Саятыевна Тамдын-оол, Александр Каранмаевич Түрген-оол, Василий Оюнович Янчат.
Маадыр кижи бүрүзү ажыл-ижиниң, мергежилиниң тергиини болур, эң-не эки көргүзүглерни чедип алганын билир бис. Оларның аразында Тожунуң тос чадырынга өскен аңчы Эрестол Даржааның ады база бар. Хам-Сыра чурттуг эрес аңчы бир чылда ортумаа-биле 30-40 кишти, 750-800 дииңни дужаап келген. Yжен ажыг чылдар дургузунда күрүнеге чымчак алдын болур өлүк-кишти дужаап келген шылгараңгай эрес аңчы Ленин ордени болгаш Күш-ажылдың Маадырының алдын медалы-биле шаңнатканы Тожунуң аңныыр тывыжының ажылын чурттуң удуртулгазы бедии-биле үнелээнин бадыткап турар.
Чедерниң ховуларынга кызыл-тастың чаагай дүжүдүн ажаап ап чораан Василий Янчат; Каа-Хем кожуун 1948 чылда мал бажы өстүрер планын 154 хуу, эът садар хүлээлгезин 139 хуу, күзүн күрүне тараа садар планын 157,5 хуу кылдыр күүсеткен дээш партия райкомунуң бирги секретары Александр Михайлович Зайцев; Тываның малының баш санын 100 хойдан 162 хураганны алгаш, өстүрген Ооржак Чываажыкович Лопсанчап, Чола Допур-оолович Монгуш, 130-ден 170 чедир хураганны, Yрүле Шыыраповна Кандан 160 хураганны, Дажы-Намчал Чыртай-оолович Ооржактың коданынга 65 хой 3 хураганнаан, 140 хой ийистээн, а 4 хой 4 хураган оолдааны хамыкты кайгадып магадаткаш, күш-ажылга шылгарал дээш орден-хавыяага чедип, Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп хүндүлүг атка четкеннер.
Галина Маспык-оол белеткээн.
"Шын" солун