Чоннуң культуразын диргизер кол арга

Чоокта чаа «Шын» солунга (№92, 2013 ч., август 10) В.Конгарның «Оюн, тоол делегейи» деп материалын сонуургадым. Ында совет үеде кыстырган сураглыг эртемден, педагог В.Сухомлинскийниң сөстерин парлаан: «Чаш уругнуң сагыш-сеткил амыдыралы чүгле оюн, тоол, хөгжүм болгаш чогаадыкчы бодал делегейинде чурттап турар болза, бүрүн үнелиг деп санаттынар, а ол бүгү чокта, ол кадып калган чечек-биле дөмей». Бо сөстерни Эрзинниң Булуң-Бажы сумузунуң Кызыл-Сылдыста «Челээш» уруглар садының бажыңының ханазында бижээн дээн. Оон ыңай уруглар садының эргелекчизиниң хөй үе иштинде ак сеткилдиг ажылдап, чаш уругларны ногаа өстүрүп, кат-чимис чыырынга, тодаргайлаарга, күш-ажылга өөредип турарын бижээн. «Оюн, тоол делегейин» оон черле тып чададым. Ол дээш авторну чектевейн, ооң шын бодалын бо чүүлүмге деткип, тываларның үндезин культуразын катап диргизериниң бир аргазын маңаа бижиирин оралдажып көрейн. Чогум бүгү Тываның көдээ уруглар садтарында бо талазы-биле байдалды билбезимни баштай миннип каайн. Бо айтырыгны эки билир ажылдакчылар мени деткиир боор деп идегедим.

Хамыкты мурнай совет үеде көшкүн чонну сууржуң амыдыралче барык албадал-биле шилчиткен соонда ооң үндезин культуразын дазылындан хоора тыртып каан. Коммунистиг нам, ооң кол хартаачызы Салчак Тока чонунга чүгле экини күзеп турганын маңаа демдеглеп каайн. Сууржуң чорукче шилчээн соонда тываларның амыдыралы ниитизи-биле экижээн, кижилер чырык, чылыг бажыңнарга чурттап, ажы-төлүн школага өөредип эгелээн. Ооң-биле кады байлак сагыш-сеткил культуразындан хоорлуп, кайы-даа культурага хамаарышпас апарган. Ооң ужун арагалаар, кем-херек үүлгедип оорлаар, чыдыг чашпан тыртар кижилер көвүдээн. Ол хамаанчок ада-иезин хүндүлевес, хол чедер. Тываның девискээринге наркотик үнүштер үе-дүптен бээр үнүп келген. Көшкүн амыдырал үезинде ону тыртар, чыып, дүрбүп, садыглаар деп бодал кандыг-даа кижиниң бажынга кирбес… Амыдырал баксыраарга, кылыр ажыл чок, чиир аъш-чем, кедер идик-хеп чедишпеске, ада-иелер, арга чадаарда, чыдыг чашпан нугуур, оон садар апарган. Бо, хамыктың мурнунда, ниитилелдиң буруузу. Азырадыкчы хөөннүглер база ол үеде тывылган. Наркотик дээш эрткен чылын 500 кижини шииткен. Совет үеде «контр» дээш актыг араттарны шиидип турду. Yш тываның бирээзин хоругдап турган. Амыдыраар арга тып турган кижилерни чүү дээш шиидип турар чүвел? Мен бодаарымга, дүрбүп алган чашпанын хураап алырга-ла, четчир. Тываның сенатору Л.Нарусова бо дугайты айтырыгны шын көдүрүп турган. Ону Күрүне думазының мурнунга тургузар үези шагда-ла келген. Арга чадаарда чашпан дүрбээн кижилерни кара-бажыңче киир октаарын соксадыр. Оларның чаш ажы-төлүн кым азыраарыл? Езулуг кем-херек үүлгедикчилери оон үнер.

Yндезин культураны канчап диргизерил?

Бо айтырыг, бир-ле дугаарында, өг-бүледен хамааржыр. А олар колдуунда үндезин культураны боттары эки билбес болганда канчаарыл? Эң-не дээштиг, үре-түңнелдиг үүлени уруглар яслилери, садиктери кылып болурунга идегээр мен. Чүнү-даа билбес, каткан үнүштер дег ада-иелер уругларынга оода тыва тоолдардан номчуп берген болза… Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду «Тыва улустуң тоолдарын» эрткен чылын-на 300 кезекке үндүрген. Номнар ам-даа тараваан… Тываларның шаандагы культурага хамаарылгазы моон илдең.

Кижини чажындан тура культурага өөретпес болза, өзе бергенде болдунмас. Уруглар албан черлеринге идегээр ужурум мындыг. Бир-ле дугаарында ында ажылдап турар кижизидикчилер тыва аас чогаалының дугайында номнарны тып номчаан турар ужурлуг. Бо талазы-биле ТР-ниң Өөредилге яамызы шору дузаны чедирип болур. Бо шагда кижизидикчи башкылар боттары интернет дузазы-биле кандыг-даа номнарны хоолгалап ап болур аргалыг. Бурунгу тывалар тывызык, тоол, тоолчургу чугаалар, оюн-тоглаа делегейинге чурттап, чажындан угаан-медерелин сайзырадып келген.

Амгы үеде уруглар албан черлеринге аас чогаалының кандыг хевирлерин чедимчелиг ажыглап болурул? ТГШИ 2006 чылда уругларга «Матпаадыр» деп аас чогаал номун үндүрген. Ында өпей ырларны, алгыштарны, көгүдүглерни, уругларның ырларын, оюннар үдээр көгүдүглерни, дүрген чугааларны, чечен чугааларны, тывызыктарны, үлегер домактарны болгаш бичии кижилерге тааржыр кыска тоолдарны муң кезекке парлаан. Төрээн дыл башкылары ук номну чаш уругларга өөредири-биле тускай методиканы ажылдап кылыры дыка күзенчиг. А мен аас чогаалын чаш уругларга таныштырар талазы-биле уг-шиин сүмелээрин оралдажыйн.

Тывызыктар

Чаш кижиниң угаанын сайзырадырынга тывызыктар эң-не дээштиг. Бир дугаар «Тывызыктар» чыындызын А.К. Калзан биле Д.С.Куулар 1958 чылда парлап үндүрген. «Тыва улустуң тывызыктары» деп ийиги чыындыны О.К-Ч.Дарыма чыып, 1976 чылда парлаткан. Тыва аас чогаалының сураглыг чыыкчызы Г.Н.Курбатскийниң «Тыва тывызыктар» деп үшкү чыындызын Тываның ном үндүрер чери 2002 чылда чырыкче үндүрген.

Кижиниң мага-боду чаш кижиге чоок, билип, сактып алырынга чиик. Ынчангаш мага-бот дугайында тывызыктардан эгелеп алза эки деп бодаар мен. Чижектер: кашпал иштинде кара маадыр халып тур, кашпал иштинде хам хамнап тур, дүгде кижи дүн-хүн чок хамнады (чүрек). Дөрбелчин дөртелээ, амырга алдалаа (карак, кулак, думчук). Борбак тейниң үдү чеди, борбак тейим бедик, борбак тейим чеди үттүг (үнгүрлүг), борбак тейде чеди үңгүр бар, бош дагның үдү чеди (баш: ийи карак, ийи кулак, думчуктуң ийи үдү, аас). Ыяжының өзээ, чүзү чок, мөкүлчек кара тайгам (баш), борбак хааржак иштинде боду бүткен мөңгүн чыдыр (баш, мээ). Хөө дег кара, хөл кавайлыг, туң дег ак аяк иштинде ала чиңде суп каап-тыр. Ала аъдым хыл кажаалыг, куй иштинде ала инек чыдар. Куйда курттуг хуна чыдыр, чудурукка сыңмас (карак).

Тывызыктың делегейи делгем болгаш нарын. Тываларның бойдус, көшкүн амыдырал, ажыл-агый болгаш сагыш-сеткил культуразының дугайында уран-чечен чогаадыглары янзы-бүрү, хөй талалыг болгаш ханы философчу уткалыг.

Чоннуң философиязы

Философия хөй талалыг болгаш янзы-бүрү хевирлиг, чоннуң амыдыралчы мерген угаанындан эгелээш, туугай бодалдарга чедир. Чоннуң философиязы ооң аас чогаалында, ылаңгыя үлегер домактарында, чечен сөстеринде. Сөөлгү үеде философия колдуунда уран-чечен чогаалдарда, шүлүктерде. Маңаа бистиң өгбелеривистиң чүгле кижиниң мөзү-шынарының дугайында каш үлегер сөстерин сагындырып каайн. Эргээ өөрениринден бергээ өөрен, каң сугга кадар, кижи бергээ дадыгар, чалгаа кижиниң өөнде аъш-чем чок. Дүне боорга, дүктүг сыртык, хүндүс боорга, өңгүр аяк. Чашпаа кижиниң сөзү хөй, чалгаа кижиниң чылдаа хөй.

Ада-ие дугайында. Аът өлүр – баглаажы артар, ада өлүр – оглу артар. Ада сөзүн ажырып болбас, ие сөзүн ижип болбас. Булут аразында хүн караа чылыг, улус аразында ие караа чымчак. Авага ажы-төлү артык, аңчыга алды киш артык. Уялыг куш чаныган, уруглуг кижи кээргээчел. Ада чокта чартык өскүс, ава чокта бүдүн өскүс дээш, оон-даа хөй.

Бо бөдүүн болгаш ханы уткалыг үлегер домактарны компьютерге азы тускай кыдыраашка бижип алгаш, сөс бүрүзүнүң утказын чаш кижиге чедингир тайылбырлап бээр болза, ооң угаан-медерелин кижизиг кылдыр хевирлээринге ажыктыг болгу дег. Мээң бо бижип турар саналдарымны чамдык уруглар албан черлеринде шагда-ла ажыглай берген чадавас. Бир эвес ындыг болза, олар сүмезин киирип, солунче бижээн болза.

Тыва оюннар

Хөй янзы тыва оюннарны сууржуң амыдыралга ажыглаары берге, харын-даа болдунмас-даа боор. Ынчалзажок шыдырааны, кара мешкени, кажыктаарын, тевектээрин чоп ойнап болбас деп. Бо оюннар база чаш кижиниң угаан-медерел сайзыралынга дыка ажыктыг. Кызылга Шагаа үезинде тевектээрин көргүзүп-ле турар, а херек кырында бичии оолдарның бо оюнну ылап ойнаанын, тевектеп турарын көрбээн мен. Бодум бичиимде ойнап чораан болгаш, ол чүл деп чүвени эки билир мен. Бо дугайты Ч.М. Чүльдүмнүң «Тевек» деп номунда эки бижээн. Ол дээрге оолдарның кадыын быжыглаар ылап эр оюн. Суму, кожуун, бүгү Тыва чергелиг мөөрейлежип болур.

Тыва тоолдар

2012 чылда «Тыва улустуң тоолдары» деп номнуң үнгенин бижидим. Амгы үеде чаш кижилерниң, школачыларның, ниитизи-биле аныяктарның тыва дылда номчуур номнары кончуг ховар, харын-даа чок деп болур. Олар төп телевидениениң арагалаан, бот-боттарын адып-боолаан киноларын, дамчыдылгаларын көрүп турар. Ол бүгү аныяк-өскенге багай салдарлыг. Угаанныг кижилер шагда-ла телевизор көрбестээн. Чүгле кылыр ажыл чок, чалгаараан пенсионерлер, бертик-межел кижилер, ажыл чок аныяктар арга чадаарда көре бээр.

Ооң орнунга уруглар албан черлеринге, интернаттарга, школаларга, ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринге тыва тоолдарны номчуп, сактып ап, харын-даа тоол ыдар талазы-биле мөөрейлерни эрттирип болур. Айытканым номда маадырлыг, хуулгаазын болгаш дириг амытаннар дугайында тоолдар бар.

Мооң мурнунда бистиң институт «Тыва улустуң тоолдарын» (1994), «Тыва улустуң бурун чугаалары, тоолчургу, төөгү чугааларын» (2010) тыва болгаш орус дылдарга үндүргенин сагындырайн. Ынчангаш тыва аас чогаалын чүгле уруглар албан черлеринге өөренириниң болгаш шинчилээриниң бүгү аргалары бар.

Тыва чоннуң аас чогаалы дендии байлак. Ол дугайын Москвага болган бүгү Россияның аас чогаалының чыыкчыларының хуралынга онзалап демдеглээн. Ол хирезинде тывалар боттары байлак сагыш-сеткил культуразындан колдуунда хоорулган, ооң ужурун эки билбес, харын-даа тоовастай берген дизе, улуг хөөредиг эвес. Тыва кижи болзуңза, бодуңдан бодуң айтырып көр даан: кандыг, чеже тоол билир сен?... Ол хамаанчок Тываның күрүне университединиң филология факультединиң чамдык студентилери тыва аас чогаалын эки билбес, харын-даа тоовас… Ынчангаш бо айтырыгны Чазак деңнелинге көрзе эки деп бодаар мен.

Төп база Тыва Чазактың деткимчези-биле кончуг делгем, чараш Yндезин культура төвүн тудуп каан. Ол төп чоокта чаа өскүссүрей берген. Ындыг-даа бол, Конгар-оол Ондарның салгакчылары артып калган. Олар ооң херээн уламчылаар. Yндезин культураны (сагыш-сеткил) диргизер, сайзырадыр талазы-биле бүгү Россия чергелиг күрүне программазы турар ужурлуг деп бодаар мен. Амгы үеде тываларның үндезин сагыш-сеткил культуразын «Хүн-Хүртү» болгаш өске-даа каш санныг кижилер эдилеп, өске чоннарга бараалгадып чоруур болгай.

Монгуш Байыр-оол,
философия эртемнериниң кандидады.

Өөредилге килдизиниң редактору: үнген чүүлге кичээнгейиңер дээш четтиргеним илередип тур мен. Материал силерни амгы үеде ниитилелдиң чугула деп санап турар айтырыгларын чидии-биле көдүреринче идиг бергени өөрүнчүг-дүр. Чагаада «Оюн, тоол делегейин» оон черле тып чададым» деп бижээн-дир. Чаш уруглар өөредип, кижизидип турар албан чери оюн, тоол делегейинге дөмей болур ужурлуг. Ону деңнеп көргүзүксээн күзел-дир.