«Участок төлээзиниң чаңгыс хүнү»

Ноябрь 17-де Россияның участок төлээзиниң хүнүнге болгаш участок төлээлериниң албанының үндезилеттингенинден бээр 90 чылынга тураскаадып, «Полицияның участок төлээзиниң чаңгыс хүнү» деп, солун акцияны ТР-ниң ИХЯ-зының парлалга албаны организастаан.

Айыткан хүнде болгаш шакта РФ-тиң ИХЯ-зының Кызыл хоорай талазы-биле эргелелинге ИХЯ-ның хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү, Тываның Улустуң артизи Станислав Ириль болгаш массалыг информация чепсектериниң төлээлери чыглып келдивис. Кызыл хоорайның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң полициязының начальнигиниң оралакчызы Орлан Сарыгбайның ажылдаар өрээлинде хоорайның участок төлээлери чыглып келген болду. Олар ажылдап үнериниң бетинде дүүнгү хүннүң дугайында байдал-биле таныжып ап, бөгүнгү чаа даалгаларны хүлээп алыр.

Орлан Эвитович Сарыгбай участок төлээлеринге тайылбырын мынчаар эгеледи:

- Кызыл хоорайның девискээринге айыыл чок чорукту хандырары-биле янзы-бүрү хемчеглерни ап чорударын уламчылаар-дыр бис. Кирген билдириишкиннерден алырга, № 3 ортумак школаның идик-хеп солуур өрээлинден өөреникчи уругнуң идиктерин оорлап алгаш барган. Кочетов кудумчузунда аптекага эм-таң садып ап турган пенсионер угбайның акшазының хавын уштуп аппарган. Бо оор чоруктарга хамаарыштыр кеземче херектерин оттурган. Ол ышкаш каът бажың чанынга тургузуп каан «9» машинаны оорлаан. Боттарыңарның девискээрлериңерде ойнаар автоматтар ажыдып алган база пиво садып турар киоскилерже онза кичээнгейни салыңар! «Чаңгыс хүннүң квартираларының» талазы-биле аажок хөй хомудалдар кээп турар. Кожаларга аныяктарның дааш-шимээни дыш бербес, подъездилер ишти бок-чам, оон кедерезе, чокшуп үнерлер. Ынчангаш чаңгыс хүн хөлезилелге берип турар квартираларны шуптузун хыналдага алыр! Өг-бүлезинге чогуш-содаа үндүрер эзирик хамаатылар-биле шыңгыы ажылдаар. Иштики херектер органнарынче чаңгыс дүне кирген 120 билдириишкинниң 110-у участок төлээлеринге хамааржыр-дыр. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунуң девискээринге корум-чурумну шыңгыы тудар. Бир эвес истекчиниң, эксперттиң азы дүрген хөделир бөлүктүң дузазы херек апарза, ИХЯ-ның дежурный кезээнче дарый дыңнадыр!

Участок төлээлериниң ажылдаар хүнү эртенниң-не мынчаар эгелээр. Чурттакчылардан кирген хомудалдарны сайгарып, хыналда ажылдарын чорудуп турда дүн ортузу-даа чеде бээр дээрзин шагдаалар чугаалады.

Кызыл хоорайда ниитизи-биле 30 участок төлээлери бар, бо санче даргазы болгаш оралакчызы база кирип турар. Хоорайны 28 участок девискээри кылдыр чарган. Өске кожууннарга бодаарга, Кызыл хоорайда байдал нарын дээрзи билдингир, дүн-хүн дивейн, чондан хомудал, дыңнадыышкыннар кээр. Орлан Сарыгбайның чугаалап турары-биле алырга, ажыл аажок чай чок. Чаңгыс хүн кирген билдириишкиннерниң барык 90 хуузу участок төлээлеринге кээр.

Станислав Ириль барыын девискээриниң участок төлээзи Влад Ведерников-биле, «Плюс информ» солуннуң корреспондентизи мурнуу девискээрниң участок төлээзи-биле дээш, тус-тузунда чоруптулар. А бистерге арга-дуржулгалыг, шыырак участок төлээзи Чечек-оол Төгүс-оолович Ооржак таварышты. Шагдааның ажылынга бердингенин, алыс биче сеткилдиин, чугаалажы бергеш-ле, эскерип кагдым. Чечек-оол Төгүс-оолович Чадаананың 3 дугаар школазын дооскан. Шериг соонда политехниктиг институтту дооскаш, ИХЯ-га ажылдап эгелээн. 2003 чылда Кызыл хоорайның чөөн девискээринге участок төлээзинге ажылдап турда шагдааларның чедишпези-биле 2006 чылда солагай таланың дачаларынче шилчидипкен. Ында колдуунда көдээ черлерден көжүп келген чон чурттап турар болгаш, корум-чурум айтырыы нарын. Амыдыралдың берге байдалынга таварышкан өг-бүлелер, шииттирип, хосталгазын казыттырып чорааннар, ажыл чок хамаатылар хөй. Чеже-даа берге болза, аныяк шагдаа ажылдакчызы кижи бүрүзү-биле чугаалажыр эвин тып ап, ажылды багай эвес чорудуп келген. Хоорайның эң-не берге девискээриниң корум-чурумун харыылап турган шагдаа 2013 чылда өг-бүлезиниң аайы-биле чөөн девискээрни катап хүлээнип алган. Амгы үеде ол чөөн девискээриниң барык 4 муң хире чурттакчы чонунуң айыыл чок чоруун хандырып турар.

Улуг участок төлээзиниң ажыл-агыйы-биле чоок таныжып алыр дээш Чечек-оол Төгүс-ооловичини эдерип чоруптувус. Кирген хомудал билдириишкиннер аайы-биле баштай хамаатылардан тайылбыр ап, чугаалажыр болду. Ровенская кудумчузунга чеде бээривиске, бажыңының чанында борбак садыгда ажылдап турар угбай кежээки үеде эзирик, аныяк оолдарга эттеткенин чугаалады. «Пиво эккелбес болзуңза, шоруң» — деп кыжанып турганын угбай участок төлээзинге тайылбырлап олурду. Амгы үеде киоскилерге пиво сатпас болгай, ынчалза-даа дем эзирик оолдар чажырып садып турар деп бодап, халдап эгелээн. Садыгжы угбайны кудумчуже ушта соп алгаш, черже ужур идип, тепкилеп-даа турган. Чаян болуп, бажыңындан угбайның өөнүң ээзи болгаш уруглары үне халчып кээрге, оон чоруй барган. «Бо үениң ажы-төлүнүң каржы-дошкунун, коргунчуун» — деп, 40 ажыг харлыг хире херээжен муңгарап чугаалады. Участок төлээзи тайылбыр ап, кылыр ужурлуг ажылын кыла берди, ону маңаа киирери артык деп бодап тур мен. Херээженни Кызылдың полиция эргелелинге манаар болган. Ол угбай, мени база полиция ажылдакчызы деп бодаан боор, менче көрүп алгаш, бүзүрел, идегел-биле таварылганы тайылбырлаарга, иштимде шала эпчоксунуп олурзумза-даа, бодумну хензиг када шагдаа кижи кылдыр бодай кааптым.

Дараазында Маяковская кудумчузунга чеде бердивис. Бичии уруглуг болгаш даштыгаар үнүп шыдавас 30 хире харлыг аныяк херээжен бажыңынче чалады. Ооң дуңмазы Сочиге шериг эрттиргеш чанып олура, поездиге ноутбук, идик-хеви, документилери, акша-хөреңгизин оорладып алган. Поезд иштинде шагдааларга чугааларга, херекке албаанының дугайында угбазынче дыңнаткан. Сактыр силер бе, Хабаровскиден Тываже чанып кел чораан студент уруг соталыг телефонун поездиге оорладып алгаш, Кызылдың полиция эргелелинче долгаптарга, ажылдакчыларның дарый хөделгениниң түңнелинде поезд иштинде корум-чурумну хайгаарап чоруур шагдаалар телефонну тып алгаш, ээзинге эгиткен. Бо дугайында радио-телевидениге чугаалап турган болгай. Чечек-оол Төгүс-оолович шериг оолга хамаарыштыр дарый хемчеглерни алырын чугаалады. «Дүргедевес болза, дуңмамның Красноярскиден кээр акшазы чок»--деп, херээжен дүвүрел-биле чагыды.

Машина иштинге кады чорааш, Чечек-оол Ооржактың өг-бүлезиниң дугайында билип алдым. Өөнүң ишти почта салбырында ажылдап чоруур, өг-бүле 3 ажы-төлдүг. Улуу 14 харлыг, бичиизи уруглар сады барып турар. «Ажылдың чай чогундан ажы-төлүмче чогуур кичээнгей салып четтикпейн турар мен. Эртен эрте удуп чыдырда ажылдап үнгеш, кежээ база-ла удуп каарга, чедип кээр-дир мен. Өөм ишти ажылымны билир болгаш, мени доктаамал деткип чоруур, ол дыка өөрүнчүг» --деп, шагдаа чугаалады. Улуг оглу ачазы ышкаш полицейжи болуксаар, оон бичиилери ам-даа шала чаш. Чечек-оол Төгүс-ооловичиниң кады төрээн дуңмалары студентилер болгаш, акызы оларны карактап, дузалажып чоруур. Ада-иези шагдаа оглунга чоргаарланыр. «Бичии тургаш, космонавт болуксаар, улуг акым-биле оларны өттүнүп ойнап халчып-ла турар бис. Ам иштики херектер органнарынга ажылдап, чонумнуң айыыл чок чоруун хандырып, чуртумга үлүг-хуумну киириштирип чоруурумга өөрүүр-дүр мен»--деп, участок төлээзи чугаалады.

Каа-Хем суурнуң 2 дугаар Серебрянка кудумчузунга чоокшулай бээривиске, бир угбай уткуп алды. Кудумчунуң ызырар ыттары аажок хөй, эрткен-дүшкен кижилерже, ылаңгыя чаш ажы-төлче, халдап турарын, канчаар-даа аайын тыппайн, полицияже долгаанын тайылбырлады. Ындыг кончуг узун-даа эвес кудумчуда бажыңнарның ыттары хөй. Бөрү уксаа холумактыг аажок улуг, шыырак ыттар бар дээрзин угбайдан билип алдывыс. Кижилерже халдап турар ол ыттарның бажыңнарынга дораан четтивис, ээлериниң шоолуг-ла тоомча чогун кайгадым. «Бистиң ыдывыс кижилер ызырбаан, хөөкүй кем чок амытан ышкажыл, анаа коргудуп турганы ол ыйнаан» — дээш, херекке албас. Ынчаарга Чечек-оол Төгүс-оолович үнүн шыңгыырадып, ыттарын дораан баглавас болза, торгаал онаар дугайында сагындырды. Ам кээп, чурттакчылар орталанып келген чүве-биле дөмей, ыттарын дарый баглаарын аазадылар.

Участок төлээзи кижи хары угда психолог база болур чүве-дир дээрзин билип алдым. Чечек-оол Төгүс-оолович кижи бүрүзү-биле эп-чөп-биле чугаалажыр, байдалды хандыр, эки билип алырын кызыдар дээш ындыг хевирлиг. Ажылдың аайы-биле чамдык черлерге шириин апарып, херек болза, шыңгыы негелдени кылыр эргелиг. Угбайның чугаалап турары-биле, кончуг ызырар Соня, Тоня, Зоя дээр ыттардан шагдаа бичии-даа кортпас болду. Бо ажылдап келгеш, чеже ындыг таварылгаларны көрбээн дээрил. Чечек-оол Ооржактың бажыңнарга баргаш, ээлерин үндүрүп алыры-биле өткүт сыгырыптарын магададым. Ол база шагдаа кижиниң бир чепсээ деп билдим.

Мындыг хевирлиг үе билдиртпейн эрте берди. Сагыш-сеткилиниң ажыы-биле чугаалажыр, кижизиг, арын-шырайы чазык, хөглүг участок төлээзи Чечек-оол Ооржак-биле бир хүн кады ажылдааным уттундурбас болуп арткан. Ажылынга кызымак, билии шыырак, нарын байдалды дарый башкарып шыдаар, быжыг туруштуг участок төлээзинден дыка хөй чүүлдерни дыңнап, ажылдың чажыттарын-даа билип алдым. Амыдыралда мындыг участок шагдаалары хөй болза, чоннуң айыыл чок чоруу — идегелдиг холдарда.

Yнүп келгеш, бодумну езулуг шагдаа кижи кылдыр бодап, чүге-ле ийик, долгандыр улусче кичээнгейлиг көрүп тур мен. Участок шагдаазының ажылынче ханыгып кире бергеним ол боор…

Алдынай Бады - Хоо

"Шын" солун