Сайгарылгада - бюджет айтырыы

2014 чылда болгаш 2016 чылга чедир үеде бюджет талазы - биле хөй - ниити дыңнаашкыннары Тываның Чазаанга болган. Тыва Республиканың Бюджет, үндүрүглер болгаш сайгарлыкчы чорук талазы - биле комитединиң удуртукчузу Маргарита Чульдумнуң даргалаашкыны - биле эрткен хөй - ниити дыңнаашкыннарынга республиканың Чазааның болгаш парламентиниң кежигүннери, ведомстволарның болгаш албаннарның удуртукчулары, муниципалдыг тургузугларның болгаш кожуун чагыргаларының баштыңнары, Саналга палатазының болгаш хөй - ниити организацияларының төлээлери киришкен.

    Хөй - ниити дыңнаашкыннарын  ажыдып тура, Дээди Хуралдың даргазы Каң - оол Даваа бо айтырыгга чугаалажырынга идепкейлиг киржирин, үре - түңнелдиг ажылдаарын күзээн. Тываның Чазааның бирги оралакчызы Михаил Козлов база ындыг күзээшкиннерни кылгаш, республиканың кол документизиниң ажылдап кылырынга таварышкан кол бергелер - бюджеттиң орулгалыг кезээн дең - дески болдурары болгаш өзүп орар социал чарыгдалдар дээрзин айыткан. Ол ышкаш Чазак бир дугаарында республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оолдуң даалгазын ёзугаар ажылдап кылган “Чоннуң бюджедин” киирип турар онзагай чүүл деп, бирги оралакчы демдеглээн. “Хамаатыларга бюджетти” билдингир дыл - биле болгаш көскү кылдыр бюджетти тургузарының кол - кол медоттарын таныштырган, бюджет акша - хөреңгизин кандыг сорулгаларга кайы - хире хемчээлдиг шилчидерин, ооң түңнелинде кандыг түңнелдерчедип алырын айыткан дээрзин ол дыңнаткан.

  2014 чылда болгаш 2016 чылга чедир үеде республиканың социал - экономиктиг хөгжүлдезиниң баш удур санаашкыннарының дугайында база республика бюджединиң дугайында хоойлу төлевилелиниң дугайында илеткелдерни экономика сайыдының бирги оралакчызы Аида Артына болгаш саң - хөө сайыды Орлан Достай олар кылганнар.

    Баш удур санаашкыннарның кол - кол параметрлерин ийи хевирге көргүскен: бааза - ол социал - экономиктиг адырның турум сайзыралынче угланган, шапкын - улуг - улуг инвестиция төлевилелдериниң күүселдезин дүргедедирин көрүп турар чүүлдерден тургустунган. Республика бюджедин тургузарының үндезини кылдыр баштайгы хемчегни шилип алган.

    Баш удур санаашкын ёзугаар регионнуң ниити продуктузу 2016 чылда 51,2 млрд. рубль болур деп санаттынып турар, азы 2012 чылдаазынга деңнээрге, күштүг болуп турар өртекке өзүлде 1,4 катап хөй болур. 2014чылда үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи эртип турар чылдың деңнелинден 106 - 111 хуу чедер. Үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли деңнештирген өртектерге 2016 чылга чедир 1,4 - 1,6 катап өзер.

    Үлетпүрде кол күштү бойдус курлавырларын моон соңгаар шиңгээдип алырынче болгаш тудуг материалының индустриязын сайзырадырынче угландырар. Ылаңгыя Кызыл хоорайга тууйбу болгаш цемент заводтарын, бажың тудар комбинатты тударын көрүп турар. 120 млн. рубльди ыяш болбаазырадып кылыр бүдүрүлгеже шилчидер.  

     Даштыкы инвесторларны хаара тудар чорук ЧЭС - 2 төлевилелди тударының төлевилелин күүседип турда, Хову - Аксы суурга четкилерлиг котельнаяның тудуун доосканда, өске - даа чурттакчылыг черлерге модульдуг котельнаяларны төлевилээн соонда республикага энергетиканың айыыл чок чоруун бедидеринге ужур - уткалыг болур.

    Көдээ ажыл - агыйның ниити продукциязы 2014 чылда 6,3 млрд. Рубль чедер, чыл дургузунда 493 миллион рубль өзер. Көдээни улам ыңай сайзырадырынга эъткир болгаш сүткүр малды өстүрери, ажыл - агыфйларның материал - техниктиг баазазын быжыглаары, чер ажылынга мурнакчы технологияларны шиңгээдири онза чугула болуп турар. Көдээ ажыл - агый продукциязын болбаазырадып кылыр биче цехтер тударын уламчылаар, фермер ажыл - агыйларга күрүне дузазын чедирери үргүлчүлээр.Сыын өстүрер ажыл - агыйын сайзырадыры көдээ ажыл - агыйда мурнады шиитпирлээр айтырыгларның бирээзи болур.

Долаан Салчак

Виталий Шайфулинниң чуруу