Ийи дакпыр Маадыр ие

Россияның протекторадынга Тываның киргенинден бээр мугур 100 чыл, Кызыл хоорайның таваан салганындан бээр база 100 чыл болурун билир болгай силер. Россия чергелиг улуг байырлалга белеткенип тургаш, херээжоктар диртип чорааннарывыстың херээженнер болу бергенин, оларга күрүнениң эң дээди шаңналын – Маадыр ие атты тыпсып турар апарганын уттур эргевис чок. Тыва дылда «херээжок» биле орус дылда «женщина» деп ийи аңгы чоннуң ийи аңгы уткалыг ийи сөзүнүң бирги-бирги чартыын Пальмбах баштаан эртемденнеривис 1930 чылда бириктириптерге, «херээжен» деп чаа сөс тывылгаш, базымчага чораан кыс чонга эр кижи-биле дең эргени берген.

Бөгүн 88 харлыг Хажытмаа Кашпык-оол 5 харлыынга чедир «херээжок» диртип келген. Ам ол эң-не хүндүлүг херээженнерниң бирээзи – ийи дакпыр маадыр ие болган! Баштайгы Маадыр ие атты аңаа ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң 1964 чылдың май 7-де үндүрген чарлыы езугаар тывыскан. Ында Л. Брежнев биле М. Георгадзе ат салган. Ийиги маадыр ие атты Тыва Рес-публиканың Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол 2009 чылдың август 14-те үндүрген Чарлыы-биле тывыскан. Ынчангаш Хажытмаа Тараачыновна Кашпык-оол — Россия-ның база Тываның маадыр иези.
Мээң авам Суг-лукмаа Сат Чадаананың эге чада школазын 1934 чылда доозуптарга, орнунга ооң дуңмазы Дембирел кирген. Дембирелди дораан-на ызыгууру багай дээш школадан үндүрүпкеш, чайгы школаның эки өөреникчизи турган Хажытмааны ооң орнунга өөреткен. Сөөлүнде демги Дембирел чүүлүвүс маадыры Хажытмааның акызы Кара-оол Тараачынович Доржунуң кадайы болган. Хажытмааның бо чеңгези Дембирел Доржу (Сат) школадан үндүртсе-даа, Тес-Хемниң Берт-Даг сумузун даргалаан, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутадынга ийи улаштыр соңгуткан. 9 уруглуг чораан.
Хажытмаа Тараачыновна Кашпык-оол (Лагба) боду 5 оолдуң, 4 кыстың бирээзи. Бир акызы даай-авазы Чынзываа биле честези Чээнекейге азырандыга барза-даа, назынының хөй кезиин Тес-Хемге бараалгаткан Ооржак Чээнекейович Комбуй – Ада-чурт дайынынын киржикчизи. Ол азыраан улузундан дуңмазы болур Вера Байлак-биле кады дайылдажып чораан.
Ийи дакпыр маадыр ие Кашпык-оол Хажытмааның 9 кады төрээннери – Тараачын Лагба биле Шавырааның уруглары бо: Мөңгүн-оол (өктек-оол) Тараачынович Чыргал, Долума Тараачыновна Комбу-Сүрүн, өшкү-Саар Тараачыновна Делег, Ооржак Чээнекейович Комбуй, Кара-оол Тараачынович Доржу, Ужутмаа Тараачыновна Шыйла, Хажытмаа Тараачыновна Кашпык-оол, Калдар-оол Тараачынович Лагба, Доржатмаа Тараачыновна Лагба. Бо улус-биле кады Дембирел Доржу биле Суглукмаа (Кара-Күскениң авазы) Сат угбашкыларның ада-иези Чиңмит биле Хорлуу Саттар, оларның дуңмазы Эне-Бижи биле Тас Монгуштар – он ажыг өг-бүле хөй өл-чаш ажы-төлү-биле, мал-маганы-биле 1941 чылда өвүр-нүң Бора-Шай, Саглыдан бээр ийи ай дургузунда көжүп келгеш, Берт-Дагның суму даргазы Күнзек Чооду биле Суглукмаа сугнуң Шимээлиг-Хем оруунга турган өө-биле август төнчүзүнде каттыжа бергеннер.
1941 чылда кожавыс ССРЭ-ге Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн, күзүн ажыдар чаа школа тудуу база түлүктээн, фронтуга дузаламчы, бүгү-ниити шериг (ополчен) өөредилгези база калбарган. Мындыг бачым болгаш дүвүренчиг үеде «көшкен хемчиктерниң» он ажыг өг-бү-лезинге турлаг-хонаш, кыштаг тывары, тус черниң чонунуң чер-чуртун «эжелээри» суму даргазынга белен эвес айтырыг болган. Ынчалза-даа «көшкен хемчиктер» чаа черге кыштаг үндезилеп, кажаа-хораа тудуп, сиген база от-ыяш белеткеп четтигипкеннер, шалыпчызы, кызымаа, кижизии-биле олар чоннуң хүндүткелин чаалап алганнар. Оларның иштинден тус черниң чону-биле хан төрел болуп, эң баштай өг-бүле туткан кижи Хажытмаа Тараачыновна бо. Оон бээр «көшкен хемчик» деп сөс чавырылган, олар ам чоодулардан ылгашпастаан, демги сөс сактыышкын болуп арткан.
«Көшкен хемчиктерден» берт-дагжыларның баштайгы керни болгаш чеңгези Хажытмаа уругларының ачазы Хавыяа Энгеевич-биле кады 12 ажы-төлдүг болганнар: Сагаан, Оржуймаа, Сарыг-оол, Оюмаа, Саша, Солаан, Слава, Семен, Сергей, Гена, Света, Миша. Оларның шуптузу тускай эртемниг, аразында Дээди Хурал депутады, шериг албанының полковниги, медицина эртемнериниң кандидады дээш, кымнар-даа бар. Оларның уругларын, уругларның ажы-төлүн, оон-даа бичиилерин санаары ам 89-таар кырган-авага берге апарган. Немецтээр, түрктээр, кыдаттаар, англилээр … Ол хамык салгалдар Германия, Швейцария, Кыдат, Турция – каяа-даа эртем чедип алган болгулаар.
Хажытмаа Тараачыновна боду 1925 чылдың апрель 15-те өвүрнүң Саглы-Бажында Сай-Орук деп кыштагга төрүттүнген. Ачазы Лагба Кара-оол (Кара-Дарга) Ооржак — Копту тулчуушкунунуң болгаш Бора-Шай үймээниниң базарының киржикчизи, арбан даргалап чораан идепкейжи. Хажытмаа база ачазының идепкейжизин дөзээн болгаш сумунуң аныяктар үүрүн удуртуп, дасык даргалап, фронтуга дузаламчы чыырынга киржип турган. Боду 5 инекти, 2 аътты, 10 хойну дузаламчыга берген, 25 хол-хавын даарап чоруткан. Ол аразында ополчен өөредилгези дээш база олут орбас. Кара боолаар, ыштыг хорандан, агаар халдаашкынындан камгаланыр, противогазтыг маңнажыр, хаактаар, дүне походтаар өөредилгени эрткен.
Кулак бай, лама, хам, эрги шагның артынчылары болгаш өске-даа чылдагааннардан улус кызагдаар политиктиг репрессиядан чайлаар орук чок. Он ажыг өг-бүлениң Бора-Шайдан (Боршоо) Берт-Дагже хары угда көжүп келгени — база-ла ындыг репрессияның уржуу. Ооң уламындан Кашпык-оолдарның аныяк өг-бүлезин колхозка киирбээн, чүге дээрге Кашпык-оолдуң кырган-ачазы Дакпа чаңгы эрге-дужаал эдилеп чораан. Ынчангаш олар Балгазынче көжер, ында колхозка кирер ужурга таварышканнар. А колхозка олар хой малдааш, шаңнал-макталга, алдар-хүндүге чедир хүндүлүг дыштанылгаже үнгүже ажылдааннар.
Он ийи төл авазы боор,
Хажытмаа деп угбам кончуг.
Оглун, кызын өстүрүп каан,
Хавыя деп честем кончуг.

Ийи дакпыр маадыр ие
Иженирин ам-даа салбаан.
Имилеме чаштарының
Иштин-хырнын бодавышаан.

 Өвүр, Тес-Хем уктуг олар
 Өгленишкеш, Таңды ашкан.
Балгазынга бажың туткаш,
Баяан байлаа – ажы-төлү.

Хажытмааның мага-бодун
Хая-даштан чонуп кагза!
Чүве кылып билбес болгаш,
Шүлүүмнү-ле тураскааттым.

Кара-Күске Чооду