«Бистиң республикавыска эки деткимче херек»

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың МИЧ-лериниң удуртукчулары-биле интервьюзунуң уланчызы
Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору: «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелче улуг кичээнгейни салып турар-дыр силер, Шолбан Валерьевич. Ону чоокта чаа, чыл эгезинде эгелээн болгай, ынчалза-даа чамдык түңнелдер амдыгааштан көстүп келген. Ол дугайын чүү деп бодап тур Силер?

Шолбан Кара-оол: Ол теманы калбаа-биле чырыдып турарыңар дээш четтирдим. Төлевилелдиң алыс түңнелдериниң дугайын чугаалаары ам-даа элек. Мээң бодап турарым-биле алырга, эгези ам салдынган-дыр. 175 төлевилелди сайгарып көрдүвүс, оларның 105-жин күү-сеткен ийикпе, күүседип турар. Дыт саадын белеткээр дээн төлевилел меңээ аажок таарышкан. Сааттың шынары-даа, ону савалааны-даа чогумчалыг, ону Тывадан дашкаар безин садып болур. Каа-Хем кожуунда суугулар бүдүрүп эгелээн, Мөңгүн-Тайгада мээң аттажым Шолбан Кара-Сал тууйбу бүдүрүлгезинче кирген. Чеди-Хөлде сүттү бүдүрериниң болгаш болбаазырадырының талазы-биле эки төлевилелдер бар, ол продукция тус черниң бараан рыногунда олутту ээлепкен. Дааранылга болгаш суй белек кылыглары хөйү-биле делгеттинген.
Баштайгы базымнар кылдынган, ол дээрге улуг ажылдың эгези-дир дээрзин база катап чугаалаайн. Төлевилелге киришпейн турар сумулар база хөй. Чижээ, Көк-Чыраа сумузундан чаңгыс-даа санал кирбээн. Ында бо угланыышкынче шимчээшкин чок, чүге дээрге кожуун чагыргазының удуртукчулары чедир ажылдавайн турар деп бодаар мен. Көдээниң чону бодамчалыг болдур ийин, чүнү-даа чеди катап хемчээр, ооң соонда шиит-пир хүлээп алыр. Ынчангаш чонну шимчедир, оларның аразындан сайгарлыкчы салымныг кижилерни дилеп тывар болгаш оларга оода баштайгы үеде дузалаар херек.

Инна Дамба-Хуурак: Езулуг сайгарлыкчы кижиге тус чер чагыргазы чүнүң-биле дузалаптар боор? Ооң акшазы кожууннуң чугула хереглелинге безин четпес болгай…

Шолбан Кара-оол: Боду ажылга бот-тускайлаң тургустунуп, оон туржук бүдүрүлге ажыдып алгаш, ажылдаар олуттарга төрелдерин болгаш чаңгыс чер-чурттугларын киирип алыр сорулгалыг көдээ кижиге деткимче көргүзериниң хевири кылдыр губернатор төлевилелин ажылдадып эгелээн чүве-дир ийин. Тодаргайлаарга, кожууннарга берген акшаны кайы-хамаанчок чашканнаар чорукту болдурбазының аргазы-дыр. Ону чүгле санаашкыннар-биле быжыглаан, бизнес-планнарлыг болгаш продукцияны боттуу-биле бүдүрүп үндүрер дээн хемчеглерниң мөөрейин дамчыштыр бээр дээни ол. Акшаның ооң кожуунунга баарынга, муниципалдыг бюджеттиң үндүрүг баазазын көвү-дедири-биле ажылдаарынга чагырыкчы сонуургалдыг болгай. Ону боттандырар курлавырлар кожууннарда чок дижири меге чүве-дир. Мурнунда турган совхозтарның, янзы-бүрү мастерскаяларның, сельхозхимия-ның болгаш райпонуң кагдынган тудуглары бистиң суурларывыста бажын ажыг. Оларны улуска беривит, электри хандырылгазынга коштунарынга дузалаш, дилиг материалдарын чиигелделиг тариф-биле садывыт, бизнес-планнар тургузарынга дузалажырын чагырганың экономистеринге дагзып каг… Ооң соонда чылыг сөстен чугаалап, мактап каг, ынчан кижилерниң сагыш-сеткили көдүрлүп келир.
Мээң чугаалаан бо чүүл-деримни күүседири чагырга даргазынга берге бе? Ооң хүлээлгези ышкажыл. Ол ажылды кылып шыдавас болзуңза, олудуң чайлап бер. Сээң районуңда турум орулга ап турар кижилер чүгле башкылар, эмчилер болгаш полицейжилер болуп турар, а арткан чон пособиелер болгаш пенсиялар дузазы-биле бораланып орда, ындыг улуг албан-дужаал ээлеп, анаа-ла бюджет акшазы чип орары канчап-даа таарышпас.

Андрей Чымба, «БКТРК» ФКУБ-ниң филиалының директору: Кожууннарга кандыг ажылды кылыры кедилигил, Шолбан Валерьевич? Өвүрге яблоколар тарыырын Квашнинниң саналдап турганын сактыр-дыр силер бе? Бистиң оруувус кайдал? Туризмде бе? Суй белектерде бе? Мал ажылында бе, азы өске кандыг-бир чүүлде бе? 

Шолбан Кара-оол: Бодувус-та бар чүүлдерге даянырывыс, чүс-чүс чылдарда өгбелеривис-тиң кылып келгени мал ажылынче көрнүрүвүс чугула деп бөгүн тодаргай чугаалап болур мен. Чүгле ол адырга экономиканы тургузары болдунмазы база шын. Бистиң агаар бойдузувустуң байдалдары мал ажылы-биле дотациялыг чоруктан үнер арганы биске бербес. Кожууннарда эътти, сүттү болгаш дүктү элбээ-биле болбаазырадып турары ажылдаар чаа олуттарны тургузуп, муниципалдыг бюджеттиң орулгаларын өстүрүп турар дээрзи шын. Ынчалза-даа бо талазы-биле ам-даа ажылдаар, ажылдаар херек. Бөдүүн чижек: бо хүнде чаңгыс-даа кожуун хаван эъди дээн ышкаш чугула холуксаа чогундан шынарлыг колбаса бүдүрүп шыдавайн турар.
Шиитпирлеттинмес айтырыг бе бо? Шиитпирлеттинер деп бодаар мен. Чүгле шиитпирлээр херек.
Экономиктиг ажыл-чорудулганың перспективтиг өске угланыышкыннарынга хамаарыштыр база ындыг: туризмни-даа, ыяш болбаазырадылгазын-даа, тудуг материалдарының бүдүрүлгезин-даа, өске-даа чүүлдерни кылыр херек. Кандыг-даа бизнестиң таваан тургузуп тургаш, ону ол үеде аажок хереглеттинип турар апарган продукцияже азы ачы-дузаже шалып дүрген эде тургузуптарының аргазын кезээде көөр херек. Ындыг бүдүрүлге кажан-даа келир үелиг болур.
Бистиң экономикавыстың келир үеде өзүлдезиниң эң чугула макроэкономиктиг быраларын алыр болза, маңаа кол чүүл бистиң хөмүр-дажывыс болур. А ол дээрге — Саян ажылдыр демир-орук.