Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың МИЧ удуртукчулары-биле ужуражылгазы

Тыва Арат Республиканың ССРЭ-ниң составынче киргениниң 69 чылының бүдүүзүнде Тыва Респуб­ликаның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол респуб­ликаның солуннарының база БКТРК - ның тус чер филиалының кол редакторларынга интервьюну берген. Келир чылын болур юбилейлерге белеткел дугайында айтырыгдан ол эгелээн.

Роман Тас-оол, «Тувинская правда»: Шолбан Валерьевич, юбилейлерни байырлаарынга чедир хөй-даа эвес үе арткан-дыр – он ай, а кылыр чүүлдер ам-даа хөй. Шыны-биле чугаалап көрүңерем, республиканың курлавырларын болгаш саң-хөө арга-шинээн хөлүн эрттир үнелепкен эвес силер бе?
Шолбан Кара-оол: Чугааны эгелээринге нарын айтырыг-дыр. Билир силер, бедик сорулгалар чокта, эки чогаадыкчы бодал чокта, харын-даа мырыңай, эки турамык чорук чокта, субъектиниң баштыңы азы муниципалитеттиң баштыңы, суурнуң баштыңы дээн ышкаш албан-дужаалдарже семээн-даа ажыы чок деп бодаар мен.
Мындыг байдалдарда меңээ үлегер – Сергей Күжүгетович Шойгу. Шак ындыг таварылгаларда ооңмындыг үлегер чугаазы бар: «Чүнү шыдаар сен – ону кыл, ооң соонда чүү-даа болгай аан». Бистиң аравыска чугаалажырга, баштай дээрезинде мындыг бодал база сагыжымга кирген: ооң мурнунда кылып турганы ышкаш, юбилейлерни ынчаар демдеглеп эрттириптер бе: эки банкет, хүреш маргылдаазы, аът чарыжы дээн дижик…
Роман Тас-оол: Фейерверк…
Шолбан Кара-оол: … А ол дээрге ыяап херек. Оон ыңай чүү ийик? Тере-Хөл, «Алдын-Булакка» аалчыларны чедирер – ол-ла-дыр-ла, байырлал эки эрткен. Татарстан бодунуң 1000 чылын канчаар эрттиргениниң херечизи мен. Федералдыг бюджеттен акша-хөреңгини киириштирип тургаш, он-он улуг социал объектилерни туткан. Бодунуң архитектурлуг овур-хевирин Казань чап-чаазы-биле өскертипкен. А бис чоонган бис. Татарстанныңорулгалары болгаш курлавырлары бистиинден оранчок хөй-ле харын, бир эвес федералдыг төп биске дузалажыр болза, бис база хөйнү кылып шыдаар бис. Билектеривис берзенипкеш, удатпаанда баш муңгаш ышкаш апарган бис…
Хамык ужур мында, юбилейлиг байырлалдарны эрттирериниң мурнунда үш чыл бурунгаар федералдыг эрге-чагырганың деңнелинге оларны чугаалажып көөрүнүң болгаш бадылаарының хоойлу-дүрүм чуруму бар. 2011 чылдың март ай… Ылап-ла 1914 чылда Россия Урянхай крайны бодунуң хайгааралының адаанга алган деп документ бис­тиң холувуста чок. Чурттуң шупту архивтерин узун болгаш доора дургаар үжеп-чиндип көөрүн төөгүчүлерден дилээн мен. Оларның чоруу чогаан. Ийиги Николай хаанның холунуң үжүүн салган чүгле чаңгыс документ тыптып келген. Ол дээрге Россияның төлээзиниң Урянхай крайда байдал дугайында дыңнадыы болган. Бо крайны Россияның хайгааралының адаанга алыры кончуг күзенчиг деп ол база ында бижээн. Чогум-на бо дыңнадыгда хаан бодунуң холу-биле «Болгаап тур мен» деп бижээн. Чаңгыс-ла бо документини үндезин кылгаш, Россия биле Тываның каттышканының 100 чылынга федералдыг деңнелдиң байырлалы чергени бээрин, ооңуламы-биле өске-даа чүүлдер-биле дузалаарын, оларның аразында – байырлалга белеткелге херек акша-хөреңгини үндүрүп бээрин ынчангы президент Дмитрий Анатольевич Медведевтен дилээн бис.
Аңчыларның чугаалажыры-биле алыр болза, кончуг-даа улуг олча-омактыг болган бис, чурттуң президентизи бистиң бадыткалдарывыс-биле чөпшээрежип, ужуражыышкынны түңнеп тура, бодунуң шыңгыы шиитпирин хүлээп алган: Россия биле Тываның каттышканының 100 чылын федералдыг деңнелдиң байырлалы деп хүлээп көргеш, чогуур Чарлыкка адын салган. Оон бээр ол документиниң ачызында төөгүнүң тураскаал­дарын чаартырынга, оруктарга, юбилейниң байырлыг хемчеглери эртер культура объек­тилерин септээринге болгаш тударынга чарыгдаар 1 миллиард 300 миллион рубльди алдывыс. Байырлалды белеткээринге болгаш эрттиреринге шыдаар шаа-биле дузалаарын Россия Федерациязының федералдыг эрге-чагыргазының болгаш субъектилериниң органнарынга саналдаан пункт бо Чарлыкта бары база кончуг чугула. Ол пункт ажылдап турар. Чижээлээрге, транспорт сайыды Максим Юрьевич Соколов сентябрьда биске келгеш, шупту Тываны дургаар шөйлүп чоруткан Кызыл — Шагаан-Арыг – Чадаана – Хандагайты орук федералдыг чергелиг боорунга хамаарыштыр төнчү шиитпирни хүлээп алган. Бо шиитпирниң бистиң экономика ыска ужур-дузазы дыка улуг, ооң чугулазын чамдык кижилер амга чедир долузу-биле медереп билбес-даа болза. Чоорту билип аарлар. М-54 орук чергелиг болгаш, федералдыг бюджеттиң акша-хөреңгизин ооң септелгезинге болгаш тудуунга үндүрер деп бодап турарлар. Каш чыл болгаш, бүгү талазы-биле дериттинген амгы үениң автомагистралы Тываның кол транспорт дамыры болу бээр. А ооң үнези дыка улуг: Кызыл – Хандагайты аразында орук участогун септээринге 10 миллиард рубльди киирер.
Роман Тас-оол: Буруулуг болдум, үзе кириптейн. Федералдыг бюджеттен хөй түңнүг акша дугайында чугаа үнүп кээрге, чамдык кижилер мынча деп бодаар болгай: дөмей-ле оорлап кааптар….
Шолбан Кара-оол: Ол-даа шупту чүүлдерге чигзинер кижилерниң арын-нүүрүнде болгай аан. Оорлап турар болза, тудуг тутпас. Юбилейниң программазы езугаар Москвадан чорудуп турар акша объектилерде херек кырында ажыглаттынып турар. Чижээлээрге, Магистральная кудумчу. Дөрт дилиндектиг, 11 километр узун дурттуг орук Кызылдыңтранспорт өзээ апарды. Ол оруктап халдып, кылаштап, аңаа холувус-биле дээп болур бис. Оруктуң метр, бордюр бүрүзү акша-дыр. Ынчангаш артык акшаны Москвадан кым-даа биске чорудуп бербес. Ында санап билир болдур ийин. Ынчангаш чугаалазыннар: бо төлевилелдиң акшазын оорлап ап болур бе?

Роман Тас-оол: Бордюрлар, дилиндектер… Ол акшадан кижилерге ажыл төлевири база берип турар болгай».
Шолбан Кара-оол: Ийе, ол кончуг чугула. Төлевилелди бистиң тыва тудуг организациязы боттандырып турары ышкаш. Ынчангаш ол акша-хөреңгиниң шору улуг кезии республиканың саң-хөөзүнче үндүрүглер бооп кирип, бистиң бюджет организацияларын акшаландырарынче үнүп турар.
Бир кончуг чугула төлевилел – эрик кырын чаартыры. Ол шуудай берген. Ынаар үндүрүп турар акша база-ла эвээш эвес – 1 млрд. 90 муң рубль. Чүге дээрге ажылдарның хемчээли кончуг улуг. Ол дээрге чүгле эрик кыры эвес: эрик кырының шывыы, Азияның төвү архитектурлуг комплекс, хоорайның чурттакчыларының эштир черин дериири. Хоорайның чурттакчыларының чайын шөлээн дыштаныр, амы-тынынга айыыл чокка эштир чериниңдугайында чугаа он-он чылдар дургузунда чоруп келди. Чугаадан ыңай чүү-даа чок. Ол айтырыгны шиитпирлеп каар бис.
Национал парктың ортузунда шөлде павильон парктың ниити хевиринге таарышпас-тыр, ооң орнунга садыг-делгелге залын тудары кончуг күзенчиг. Ол зал кыш-чай чок ажылдаар, амгы үеде өске сорулгаларга бо-ла ажыглаттына бээр «Сүбедей» спорт комплекизинге конкуренцияны тургузар ужурлуг. Төлевилел бар-даа болза, ажыл ам дээрезинде эгелевээн, аңаа херек акша тыпты бээр.
Кызылды каастай бээр амгы үениң таарымчалыг чараш бажыңынче ТГШИ-ниң эртемденнери юбилейге чедир көжүп кирер боор деп идегээр-дир мен. Хоорайның төвүнде «Кызыл» аалчылар бажыңы биле Национал театрның аразында шөлдүң чаартылгазы кидин түлүк чоруп турар. Спорт болгаш дыштанылганың улуг төвүн Каа-Хем суурга албан тудар бис. Бо төлевилелди Москва ыяап-ла акшаландырар. Юбилейлерниң байырлалынга чедир ону тудуп доозуптары күзенчиг болбайн аан, ылап-ла ындыг болзун дээш бүгү күжүмнү үндүрер мен.

Андрей Чымба, КФУБ «БГТРК»-ның филиалының директору: Шолбан Валерьевич, Кызыл хоорайның тускайлаң овур-хевирин, ооң архитектурлуг аянын чаа тудуглар үреп кааптарының айыылы чок бе? Эрик кырының чаа хевири, ТГШИ, кадеттер корпузу… Эрги архитектураның хөй талалакчылары Кызыл хоорай бодунуңарнын чидирген деп санап турар-дыр.
Шолбан Кара-оол: Эстетикага ханы билиглиг эвес-даа болзумза, оларның дүвүрелин үлежип турар мен, чүге дээрге, хоорайның шупту чурттакчылары дег, бистиң найысылалывыска чурттаары таарымчалыындан аңгыда, ол чараш боорунга база сонуургалдыг мен. Мээң уругларым, уругларымның ажы-төлү кандыг хоорайга чурттаары меңээ, кырган-ачай болур ада кижиге, хамаанчок эвес. Кызылга олар чоргаарланырын күзээр мен.
Мээң аныяк коллегаларым мээң дилээм-биле краудсорсингниң интернет-төлевилелин чарлап көргүстү, ол дээрге кайы-бир башкарыкчы шиитпирни белеткээрде коллективтиг угаан-бодалды ажыглаары-дыр. Англи дылдан чиге очулдурарга – бөлүк кижилерниң угаанын ажыглаары. Бистиң театрывыстың чанында, мээң бодалым-биле алырга, ниити хевири шоолуг эвес сесерлик кандыг болза эки дээрзин ол интернет-курлавыр дамчыштыр сайгарып чугаалажырын чарлаар деп турар бис. Ам ында тудуг ажылдары эгелээн, чаартырынга белеткеп турар, ооң төлевилелин сайгарып көөрүнче республиканың шупту чурттакчыларын чалаар-дыр мен. Бо интернет-курлавыр доктаамал ажылдаар дискуссия шөлү боор.

Роман Тас-оол: Кадеттер корпузун тудар черни шилип ап турганының төөгүзү бо идеяже силерни идипкен бе?
Шолбан Кара-оол: Чиге чугааладыңар. Ол база. Меңээ ол кол чүүл – кандыг-бир айтырыгга хөй-ниитиниң хамаарылгазы, бөдүүн кызылчыларның, рес­публиканың чурттакчыларының бодал-сагыжы. Шиитпирде айтырыгны канчаар тургусканы, саналдаан хемчеглерниң хөй-ниитиниң аңаа хамаарылгазы-биле чүү хире дүгжүп турарын билип алыры меңээ кончуг чугула. Бир эвес дүүшпейн турар болза, ол шиитпир эвес, чедимче чок хемчег-дир.

Андрей Чымба: Төнчү чокка сайгарып болур, ынчалза-даа түңнел үндүрери берге айтырыг­лар бар болгай…
Шолбан Кара-оол: Дыка шын. Чогум-на ындыг таварылгаларда Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазының албан-дужаалы бар, ооң хүлээлгези – хү­лээп алган шиитпирлер дээш харыысалганы бодунга алыры.
Кандыг-даа шиитпирни аас-биле аал көжүрген ышкаш кылып каап болур дээниңер-ле шын. Сактыр-дыр силер бе, Хайыраканның цемент заводу-биле ындыг болду – ол ам биске дыка-ла херек ийик. Ынчан эде тургустунуушкун, ажык-чарлыг чорук кидин түлүк турду, хөй эвес кижилерниң таарзынмазы шилилгени кылырынга республиканың удуртулгазының политиктиг шиитпирлиг чоруу чедишпейн барган. Ыдыктыг Хайыракан дагга чүү-даа хора чедирбес деп специалистер дыңнадып турган. Чугай дажын казып алыр деп турган ооң чанында тейжигеш завод долу күчүзү-биле 300 чыл ажылдаарынга четчир ийик. А чурттакчы чон ону билбес, заводту тударынга удур кижилерниң чүнүң-биле-даа бадыткаттынмаан куруг кыйгырыглары дыңналып турган. Биске алдын өртектиг цементини Саян артындан муң-муң тоннаны сөөртүп турар-дыр бис. Цементини республикага бүдүрүп, боттарывысты хандырып, өскээр садып, акша ажылдап ап, бюджетче-даа киирип турган болзувуса. Ам канчаар, болган чүве болган-дыр. Ол-ла дырбааштарга илдигер хөңнүм чогул.
Ынчангаш краудсорсинг дугайында чугааже эглип кээлиңер, бо төлевилелдиң ийиги талазы меңээ кончуг чугула. Шиитпирлерни хүлээп алырының ажык-чарлыг чоруун ол хандырар ужурлуг.
А мен, чижээлээрге, 1998 чылда парламентиниң баштыңы безин, чүү хире өртек-биле база канчаар Пугачев Тываже кирип келгенин билбес турдум. 1 млрд. тонна курлавырлыг Элегес тывыжын дүүнгү банкир 1 млн. доллар, бөгүнгү үнези-биле алырга, 30 миллион рубльден шоолуг-ла хөй эвес акша-биле садып алганын чүгле бөгүн билип алдым. Бодап-даа көрүңер даан, 1 млрд.