Улуг - Хемниң байырлалдары

Арыннарында өөрүшкү чайнаан улуг-бичии чоннуң каас-шиник кудумчуларда хөйүн! Оларның аразында чайгы шыкта өң-баазын чечектер дег, чаптанчыг чаштар, артистер, спортчулар база республиканың кожууннарының төлээлери бөлүк аайы-биле чыскаалыпкан.

Кара чажын мөңгүн хыраа каастаан хүндүлүг хоочуннар чалаткан аалчылар аразында эвээш эвес. Олар хөй чылдарда бот-боттарын көрүшпээн болгаш, амырлажып, мендилежип, кайы-кайызының-даа ук кожуунга база хоорайга эрттирген ажыл-амыдыралын сактып, чугаалажып турлар. Хоочуннарга ужуражып, оларның үнелиг сактыышкыннарын сонуургап дыңнадым.

«Кызыл Сылдыс» ордени-биле ийи дакпыр шаңнаткан, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы», «Тываның тергиин кижилери» деп номнуң маадыры Семен Кунгааевич Буянды - Улуг-Хем кожуунга назынының аныяк үелерин, билиг-мергежилин харам чокка өргүп чорааннарның бирээзи.

- 1960 чылда «ҮТКА-ның 25 чылы» совхозка партком даргалап келгеш, элээн ажылдап чоруй, Улуг-Хем районнуң парткомунуң бирги секретарынга соңгуттургаш, ол албан-дужаалга 10 ажыг чыл ажылдаан мен. Кожууннуң 90 чылының 60 хирезинге бодумнуң ажыл-ишчи үлүүмнү шыдаар шаам-биле киириштирген мен. Улуг-Хем бодунуң адынга таарышкан, Тываның сайзыралдыг кожууннарының эге одуруундан дүшпейн келген. Көдээ ажыл-агый, үлетпүр-бүдүрүлге, орук-транспорт адырларын сайзырадырынга ооң бойдузу болгаш чери таарымчалыг. Онзалап демдеглээр чүүлүм чүл дизе, Улуг-Хем кожууннуң чону хөй националдыг-даа бол, кончуг эп-найыралдыг, ажыл-ишчи көдүрлүүшкүннүг хевээр арткан. Оларның ачызында 10 катап бирги секретарьга соңгуттурдум. Ажыл-агый бүгү талазы-биле чүгле сайзыралды ап турган.

1972 чылда шээр малдың баш саны 181 муң чедип турганы-биле республикага бирги черге турдувус. 17 муң баш мыйыстыг бода, 5 муң ажыг баш чылгы малды өстүргенин архив саавырларында айыткан.

1966 чыл эң дүжүткүр болган. Ынчан 20 муң ажыг тонна тарааны күрүнеге дужааган бис. Бо черлерниң хөрзүнү ылаңгыя кукурузага кончуг таарымчалыг. Ынчан Чаа-Хөлдүң тараажызы Ыглаашпай 1 га шөлден 700 ажыг центнер кукурузаны ажаап алгаш, Россияга алдаржып, төрээн кожуунунуң-даа, бодунуң-даа адын диңмиттелдирген. 50-60 чылдарда кожуунга суурлар шоолуг туттунмаанын улус сактыр боор, чүге дээрге Саян-Шушенск ГЭС-ти тудар деп барган Сөөлзүредир, 70 ажыг чылдарда, Шагаан-Арыг хоорай амгы чараш хевиринче киир туттунганы ол.

Чаа Шагаан-Арыгның тудуун эгелээрде, ооң үндезини - бир дугаар өргенни 1973 чылда «Тыватудугнуң» начальниги Чимит-Доржу Байырович Ондар, Стрельников дарга болгаш мен үжелээ черже киир каккан бис. Бо чаа хоорай тургустунуп эгелээш, 40 чылдың нүүрү бооп тур. Хоорайже кирип орар оруктуң аксында улуг социал тудуг – амыдырал-хандырылга комбинадының таваан 1975 чылда салгаш, ажыглалче кииреринге үлүг-хуумну кииргенимни чоргаарал-биле сактыр-дыр мен.

Амгы үеде көдээ ажыл-агыйның буурап батканы сагыжымны дүвүредип чоруур. Ук чидиг айтырыг чүгле Улуг-Хем кожуунда эвес, республикада аскап турарын кижи бүрүзү билир, ынчангаш көдээ ишчилерни деткииринче улуг кичээнгейни углаар болза эки – деп, хоочун сактышкынын доосту.

Күрүне шаңналдарының эдилекчизи, көдээ ажыл-агыйының хоочуну Бадарчы Сенгииевич Седей:

- Бо кожуунга 1964 чылда өрт чериниң улуг инспектору бооп ажылдап келген мен. 1998 чылга чедир аңгы-аңгы ажыл-агыйларга ажылымны уламчыладым. Чидиг айтырыгларның бирээзи – эрги Шагаан-Арыг хоорайын өскээр көжүрери турган. Ам бо хүнде чалыы, чаагайжыттынган хоорайның тудуг-суурунга үлүүмнү киириштиргеним дээш, өөрүп чор мен. Кожуун даргазының албан-дужаалынга ажылдап турган болгаш, Улуг-Хемниң сайзыралы дээш кады ажылдап чораан эш-өөрүм-биле маңаа ужурашкаш, өөрүп, мага ханып тур мен. ТР-ниң Дээди Хуралының депутадынга соңгуттургаш, бо кожуундан чораан-даа болзумза, назынымның эң-не эки үелерин маңаа – кайгамчык Улуг-Хем кожуунга база Шагаан-Арыг хоорайга эрттирген мен. Уругларым авазы чоннуң кадык камгалал адырынга хөй чылдарда ажылдаан, а ажы-төлүвүс дөгерези мында чурттап чоруур. Кожуун өскелерге дөмейлешпес, онзагай чер, чүге дизе кайы-даа үеде ажылдап-чурттап келгеннерниң оруу ажык база өрү депшииринге магадылалдыг.

Күрүнениң хөй удуртукчуларының база шыырак кадрларның күш-ажылчы оруу Улуг-Хем кожуундан эгелээнин бүгү тыва чон билир. Оларның аразындан Тываның бирги Президентизи Шериг-оол Ооржакты база Тываның Баштыңы – ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолду адап болур – деп, бедик үнелелди ол берди.

Байырлалга тураскааткан республика чергелиг аът чарыжынга шупту 250 ажыг чүгүрүктер киришкен. Беш аңгы хевирниң аът чарыжын сонуургап келгеннерниң аразында шыырак арга-дуржулгалыг чылгычылар, аът мунукчулары база аът спортунуң «аарыкчылары» хөй болду. Ындыгларның бирээзи - алдар-аттыг чүгүрүктерниң ээзи Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурунуң адын камгалаан чылгычы Ташмир Каң-оолович Куулар-биле чугаалажыр аргалыг болдум. Кижи ортузу чедип чоруур назынында аъттары чарыштарның чүгле бажынга кээр чылгычының чедиишкининиң чылдагаанын сонуургаарымга, ол мындыг харыы берди:

- Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы, чаңгысклассчы эжим Сарыг-оол Дооевич Ондар база кады төрээн акым Тыва Республиканың Начын мөгези, Россияның спортунуң алдарлыг ажылдакчызы Каң-Демир Каң-оолович Куулар-биле аъттарны өстүрүп турар бис. Чылгыны карак салбайн хайгаараар, кайы беден кандыг кулун төрүттүнгенин билгеш, ону белеткээри - улуг харыысалга. Аъттарның уксаазын экижидер, ханын арыглаар дээш эвээш эвес ажылдарны чорудар. Чылгыны өстүреринче улуг күштү, кичээнгейни мөөңнээр. Езулуг чүгүрүк аът чүс-чүс чылгы аразында ийи-чаңгыс-ла турар боор чүве. Сөөлгү үеде чылгыны чер бүрүзүнде хөйү-биле өстүрүп, аът спортунуң сайзыралы бедик деңнелде чоруп турар-дыр. Мындыг хемчеглер чоннуң аътка сонуургалын улам бедидер база ооң-биле деңге хамыктың хей-аъдын көдүрер.

Тыва Республиканың алдарлыг малчыны, 75 харлыг хоочун чылгычы Допур-оол Түлүшевич Дөненниң санал-бодалын дамчыдайн:

- Чылгыны өстүрер күштүг күзел бар-ла болза, чаңгыс беден кодан чылгыны өстүрүп алыр арга кымда-даа бар. 1954 чылдан бээр чылгычылаан мен. Кадыг-берге кыштар база азыг-диштиг бөрүлер чылгының чаш төлүн менди камгалап алырынга шаптыктап турза-даа, күрүнеге хөй чылгыны өстүрүп берип чордум. Ам назылап кыраан-даа болзумза, маргылдаа сураа үнерге, оолдарым-биле чарышка аъттарны салыр чаңчылды үспейн чор бис. Республика чергелиг чарыштарга Калчан-Бора деп аът база холу сынгы чедир халып турган Хоор дээш оон-даа өске аъттар аңгы-аңгы чылдарда чарыштың бажынга кээп турду. 3 оол, 2 кызымның аразында Аяс Дөнен (шолазы Арган-оол) мээң изим истээн чылгычы оглум ол.

Тыва Республиканың Аът федерациязының даргазы, маргылдааның тайылбырлакчызы Эдуард Эник-оолович Дагба-Лама:

- Тываларның чоргааралы үш оюну бар: аът чарыжы, хүреш база ча адары. Бистиң кандыг-даа байыр-наадымывыс аът чарыжы чокка эртпес. Бурунгудан ада-өгбелеривистиң хей-аът, сүлдези болган бо спорт хүнден хүнче сайзырап, ат-сураа алдаржып, чоннуң сонуургалын чаалап ап турар. Бөгүн республиканың кайы-даа булуңундан аът үзүүргедикчилери чүгүрүктерин киириштирип келди. Бирги салыгда Сүт-Хөлден Сайдаш Ондарның бора аъды (аныяк чоруктуг аъттар - 10 километр) мурнаан. 15 километрге аныяк чүгүрүктер аразындан Улуг-Хемниң Торгалыгдан Байыр Доржунуң кара аъды эрткен. Улуг челер аъттарның чарыжынга Кур-Чер суурдан Куулар Ташмирниң Калчан-Хүреңи мурнады. Дөрткү салыгда улуг чыраа чоруктугларга Өвүрнүң Владимир Монгуштуң Сокол дээр аъды база эң узун хемчээлге чарышкан чүгүрүк малдардан Чөөн-Хемчиктиң Баян-Таладан Кушаа Монгуштуң 7 харлыг кара аъды кушталдырып келген.

Улуг-Хем кожууннуң Аът федерациязының даргазы Сергей Туматович Санчы аъттар салыр черден бүгү чурумну боду хайгаарап, маргылдааның негелделерин бедик деңнелге тургускан. «Бөгүнгү маргылдааны сонуургап келген хөй чонну көрүп тур боор силер, улуг-хемчилерниң хей-аъдының бедиин көрүкчүлерниң ураа-байыры херечилеп тур» - деп, аът спортунуң хоочуну өөрүшкүлүг чугаалады.

Улуг-Хемге спортту сайзырадырынга улуг үлүүн киириштирген алдарлыг удуртукчу Биче-оол Кыргысович Моңгул-оол аттыг стадионга Тываның кожууннарындан келген чаштарның танцы-самы-била байырлал эгелээн. Чурагайлыг телевидениениң Тываның девискээринге чедиишкинниг ажыл-чорудулгазының дугайында таныштырылганы байырлыг байдалга кылды. Улуг байырлалдар уткуй «Тывахарылзааинформ» ААН шагаан-арыгжыларга белек кылган. Ол чүл дээрге, Кызыл – Шагаан-Арыг аразынга харылзааның чаа хевириниң тудуун доозуп, ажыглалче киирген. Интернет болгаш соталыг харылзааның видео-чурук хевиринге дамчыдылгаларны Улуг-Хемниң чурттакчылары улуг кылдыр көөр аргалыг апарганнар. Байырлалдың аңгы-аңгы хемчеглери - өг хоорайжыгашта, аът чарыштырган шөлде база стадионда чүү болуп турарын чаңгыс оператор хайгаарап орар болгаш, ол бүгүнү кайнаар-даа дамчыдып болур аргалыын чон магадаан. «Skype» дээн ышкаш харылзааның нарын хевирин байырлал хүннеринде халас ажыглаары-биле таарымчалыг байдалды ажылдакчылар тургускан.

Байырлыг хуралга чыылган чон хоорайның Культура ордузун долдур олурупкан. Кожуун чагыргазының даргазы Мерген Кыргысович Анай-оол аалчыларга болгаш хоочуннарга байыр чедирген. Ол төрээн кожуунунуң сайзыралын, чедиишкиннерин база бо бүгүге чурттакчы чоннуң киржилгезин бедии-биле үнелеп, төлептиг чаңгыс чер-чурттугларының аттарын адаан. Мерген Кыргысович кожууннуң төөгүзүнге болгаш ооң сайзыралынга шаптыктап турган чидиг айтырыгларга доктаап, чоннуң ол бүгүнү ажып эрттеринге киирген үлүг-хуузун демдеглээн.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол төрээн кожуунунуң төөгүлүг байырлалы онзагай эртип турарын демдеглеп, кайы ырактан аалдап келген хөй чонга четтиргенин илереткен. Катаптаттынмас төөгүлүг Улуг-Хемниң, чаагайжыттынган Шагаан-Арыгның сайзырал-хөгжүлдезинге үлүүн киирип чораан күрүнениң баштайгы удуртукчулары Адыг-Түлүш Хемчик-оол болгаш Адыг-Түлүш Чүльдүмнүң аттарын сактып адаан. Тываның арны болур ук кожуун алдарлыг кижилерни өстүрүп, оларга чедиишкинниг ажылдаар, чогаадыр, эртем-шинчилел ажылы кылыр арганы берген. Төлептиглерниң баштайгы одуруунда эртемденнер Шулуу Сат, Владимир Очур, чогаалчылар Сергей Пюрбю, Кызыл-Эник Кудажы, алдарлыг тоолчу Түлүш Баазанай дээш, даңзыны төнчү чок адап болур.

Хөй чылдарда чүгле Улуг-Хем кожуунга эвес, а республиканың сайзыралынга улуг үлүг-хуузун ак сеткилдиг киириштирген хоочуннарга күрүнениң бедик шаңналдарын байырлыг байдалга тывыскан. Тыва Республиканың Чазааның Даргазының Хүндүлел бижии-биле улус өөредилгезинге тергиин ажылы дээш башкылар Ирина Монгушевна Деспижек, Светлана Таракпановна Монгуш, Иван Викторович Шойнуу база Зоя Александровна Саянова олар шаңнаттылар. «Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» бедик атты 48 чыл башкылаан Светлана Оюновна Бирилейге база Татьяна Кыргысовна Көшкендейге, «Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Николай Комбуевич Доспанга тывысты. Тыва чоннуң культуразының ыдыктыг эртинелериниң бирээзи - хөөмейни сайзырадып чоруур аныяк ыраажы Айдаш Иванович Барыңмаага «Тыва Республиканың алдарлыг артизи» атты культураның хоочуну Дадар Норбу-ооловна Барынмаага «Тываның Улустуң артизи» бедик атты тыпсырга, чон диңмиттиг адыш часкап, байыр чедирди.

Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Хүндүлүг бижиктерин хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш күш-ажылдың хоочуннары Достаңмаа Сергеевна Базыр-оолга база Александр Чамыянович Доктугуга тывыскан.

Байырлыг хуралдың киржикчилери, хүндүлүг аалчыларынга кожууннуң бот-тывынгыр артистери байыр чедирип, солун концертти бараалгатты. Сайзыралдыг, дешпилгелиг Шагаан-Арыг хоорай, Улуг-Хем кожуун ырларга алгаттырып, йөрээдип шаанга кирген. Кожууннуң болгаш хоорайның мугур харлаанынга тураскааткан хемчеглериниң бирги хүнү салют оттарының чүс-чүс дааштаашкыны-биле доозулду.

Чаяна Чыкай.
Авторнуң тырттырган чуруу.