Россияның тергииннериниң одуруунда

Тываның лицей-интернады ТР-ниң Чазааның болгаш Өөредилге, эртем болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле яамызының 1993 чылда кады ажылдажылгазының ачызында тургустунган. Күрүнениң инновациялыг өөредилге чери 2006 чылда «Өөредилге» деп мурнады хөгжүдер национал төлевилелге тиилээш, хөй-ниитиниң деткимчези-биле лицей деп эрге-байдалды албан-езузу-биле чаалап алган. Лицейниң ажыл-чорудуунуң өөреникчилерге билиг бээр талазы-биле бедик деңнелдиин ооң доозукчуларының чедиишкиннери херечилеп турар.

Бо өөредилге чериниң таваан салган Тыва-түрк лицей Кызылдың 4 дугаар школазынга ажылдап ажыттынган. Ынчан ооң директору башкы Селим Селим-оглу респуб-ликаның шупту булуңнарындан элээди оолдарны шилип чыып, өөредип эгелээн. 1996 чылда өөредилге чериниң амгы бажыңы ажыг-лалга кирген база кыс уруглар немешкен түңнелинде класстар көвүдээн. Чоорту бодунуң англи, орус, түрк база тыва дылдарга кичээлдерни бээриниң онзагайы-биле хамыктың кичээнгейин лицей хаара туда берген. Ооң программалары физика-математика, экономика болгаш биология-химия эртемнеринче база өөреникчилерниң эртем-шинчилел ажылын сайзырадырынче кол угланган.

Уруглар маңаа өөренип кирерде, көрдүнген чурум езугаар шылгалдалар дужаар. Ортумак школаның 6-гы клазының өөреникчилерин лицей ам 20 дугаар өөредилге чылында хүлээп алган. 2012 чылдың январьдан эгелеп күрүнениң автономнуг өөредилге албан чери апарган лицейниң интернадында кожууннардан 60 уруг бар. Ында өөреникчилерни хүнде 4 катап изиг аъш-чем-биле хандырып турар. Кожууннардан өөреникчилер уругларның ниити санының чартыы хире. Тергиин өөредилгелиг, күрү-не чергелиг эртем мөөрейлериниң тиилекчилерин «Океан» лагеринге дыштандырары – мында чаңчыл. Ооң мурнунда өөредилге чери боттарынга спорт залы чок турган болза, 2010 чылда удуртукчу органнарның деткимчези-биле ук айтырыг шиитпирлеттинип, лицейжилер чаа дериг-херекселдерлиг спортзалдыг.

Өөредилге чериниң 2002 чылдан бээр директору Россия Федерациязының улус өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Тыва Рес-публиканың алдарлыг башкызы Ирина Николаевна Биче-оолдуң бодалы-биле таныштым.

– Россияның тергиин ажылдыг 500 уруглар өөредилге албан черлериниң аразынче бистиң лицейниң киргени – улуг күжениишкинниг ажылдарның түңнели-дир. Мөөрейге өөреникчилерниң сөөлгү 3 чылдарда кылган эртем ажылдарының деңнелин көргеш, мындыг үнелел бергени – биске эң-не улуг өөрүшкү. Өөреникчи бүрүзүнүң кандыг-даа эртемге, кайы-даа кичээлге сонуургалын быжыглап, шыырак билиглиг боорун деткиири – программавыстың кол сорулгазы. Уругларның өөредилгеге сундулуг болурун база эртем-шинчилел ажылдарынга сагыш-чүрээнден хандыкшыырын чедип аар дээш ажылдап турар бис. Эртем бүрүзүнге сонуургалын көргүзүп, бодунуң шын туружун тып алырынга идиг бээри – бистерниң дорт хүлээлгевис. Өөредилгеге чедиишкиннерни чүгле тура-соруктуг өөреникчи чедип алырын башкы бүрүзү билир. Ынчангаш эртем чедип өөренип алырынга уругларга сонуурганчыг болгаш таарымчалыг база маңаа өөренири онза күзенчиг байдалды тургузары – башкыларывыстың хүн бүрүде харыысалгалыг ажылы.

Бистиң аңгы-аңгы чылдарда доозукчуларывыс хоорайдан кожууннарже база көдээ суурлардан улуг хоорайларже ажылдап чоруп турар. Оларның чедиишкинниг ажыл-ижиниң үндезинин бистиң лицей хевирлеп каан деп дидими-биле чугаалап болур бис. Эрткен өөредилге чылында 230 өөреникчиниң чеден бири Россия чергелиг эртем ажылдарынга, олимпиадаларга болгаш мөөрейлерге киришкеш, эки түңнелдиин көргүзүп, шынзылгаларны чаалап алганнар. 156 өөреникчи аңгы-аңгы чада-деңнелдиг эртем олимпиадаларынга шыырак билиглиин көргүскен. Өөреникчи бүрүзүнүң бедик негелделиг ажылдаарын, бо талазы-биле арга-дуржулгазын быжыглаарын чедип алыр талазы-биле ажыл чоруп турар. Мында директорнуң эртем ажылының талазы-биле оралакчызы Ирина Алексеевна Кучумованың үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг.

Доозукчуларывыстың билии шыырак дээрзин оларның 1 дугаар курсту чүгле тергиин демдектерге доосканы бадыткап турар. Эртем ажылдарын кылырда, хөй литератураны номчуп, сайгарып, ооң-биле ажылдаарының методиказын уруглар эрте-ле кончуг эки шиңгээдип ап турар. Чоргаарланып чоруур доозукчуларывыс хөй. Москваның Чоннар аразында хамаарылгалар институдунче бистиң доозукчувус Эльвира Харунова кирип алган. Ында ооң таныыр-билир студентилери хөй, чүге дээрге ол 9 класстан эгелээш Россия чергелиг олимпиадаларга, эртем конференцияларынга киржип, арга-дуржулгазын солчуп турган эш-өөрү ында бар. Доозукчувус орус дыл, литература болгаш төөгү эртемнеринге олимпиаданың көргүзүглери-биле Россияның көскү дээди өөредилге черинче чайлыг кирер аас-кежиктиг болган. Тес-Хемден Айыыжы Күдер – Чоннар аразының математиктер клувунуң кежигүнү. Маңаа өөренип тургаш, «Аныяк эртем шинчилекчизи» деп хөрек демдээн чаалап алган. Ооң мурнунга күрүнениң шыырак дээн 3 дээди өөредилге черлериниң эжии хары угда ажыттынган. Ол Москваның физика-математика университедин шилип алды. К.Айыыжы – ол өөредилге черинде бистиң 2 дугаар студентивис. Баштайгызы – Адыгжы Ондар. МКУ-да Сукпактан Эльвира Шыырап, медалистер Даң-Хаяа Ховалыг (экономиканың дээди школазы), Анжела Делгер (нефтегаз) – база бир чоргааралывыс. Өөреникчилеривис Чеченбай Монгуш (эртем ажылдарлыг номнарын чырыкче үндүрүп эгелээн), Самба Тюлюш Индияда тибет философия университединде өөренип турарлар.

– Бо хире шыырак өөреникчилерни белеткеп, өөредип турар башкыларыңарның мурнуку одуруунда кымнар чоруп орарыл, Ирина Николаевна?

– Тыва Республиканың алдарлыг башкызы, Россия Федерациязының улус өөредилгезиниң тергиини Валентина Евгеньевна Шелудько, физика-математика эртемнериниң кандидады Александр Михайлович Борзенко, физика башкызы Александр Павлович Немкин, эртем башкылары Аляна Владиславовна Ондар, Алена Владимировна Муравьева база Аюна Игнатьевна Цырмаева дээн ышкаш шыырак билиг-мергежилдиг 32 башкы бар. Оларның 11-и – дээди чаданың, 16-зы – бир дугаар чаданың, 4 башкы – 2-ги чаданың башкылары, бодувустуң-накөөреникчивис,Москваның Улустарның найыралы дээди өөредилге черин дооскаш келген аныяк башкы Ольга Биче-оол база бар. Башкыларның ортумак назыны 31-32 хар, коллектив аныяк-даа бол, ажылы бедик көргүзүглүг.

– Өөредилге чериниң төлептиг болганы бедик шаңналдар дугайында чугаалап көрүңерем.

– Бистиң эң-не чоргаарланыр шаңнал-макталывыс – өөреникчилеривис Россия Федерациязының патентилери деп херечилелдерни алганы. Ону олар эртем-шинчилел ажылынга ажыдыышкыннары-биле чедип алган. Өөреникчилеривис Алимбек Серембил, Евгений Афанасьев, Херел Сат, Никита Илларионов база Адыгжы Ондар школага өөренип тургаш-ла, эртем талазы-биле «патентини» чаалап алганы – улуг чедиишкин-дир.

– Ирина Николаевна, кандыг-даа ажылда чидиг айтырыглар турар болгай…

– Бисти дүвүредип турар айтырыгларның бирээзи – уругларның азы оларның ада-иезиниң өг-бүле байдалы. Мооң мурнунда тыва өг-бүлелерниң чара бадыланчыры ховар турган, ам ындыг эвес. Авазы, ачазы чарылгаш, аңгы чурттап турар ада-иелерлиг өөреникчилер бар. Элээди назын – эң берге үе. Чаа хевирлеттинип бар чоруур угаан-медерелдиг школачы кижини өскээр чардыктырбайн, кичээнгейин чүгле өөредилгеже хаара тудуп алыры – башкылар коллективиниң кол сорулгазы.

– Келир чылын бисти төөгүлүг болуушкуннар манап турар болгай, маңаа хамаарыштыр сорулгаларыңар кандыгыл?

– Амгы үеде чедип алган чедиишкиннеривис бар-даа болза, оларга доктаар деп бодавайн турар бис. Лицейниң баазазынга немелде өөредилге черин ажыдар. Школалар-биле арга-дуржулгавысты үлежип, кады ажылдажылганы күштелдирер бис. Бо хамык-ла ажылдарны эки чорудар болзувусса, бүгү-ле өөредилге албан черлери «Өөредилге» мурнады хөгжүдер төлевилелдиң ачызы-биле сайзыралды улам-на алыр. Ылаңгыя чайы чок ада-иелерниң байдалын билип, ажы-төлдү деткиир хемчеглер алыр бодалдарывыс бар. Амыдыралдың шапкынчаан агымынга уруг-дарыгның өөредилгезин хайгаараар үе кымда-даа чедишпейн турар. Ынчап кээрге, ындыг айтырыгларның чогумчалыг шиитпири – онаалга кылыр немелде өөредилге черин ажылдадыры. Дыштанылга үезинде дугуржулга езугаар кожуундан бир школаның башкылары-биле арга-дуржулга-даа солчуп болур бис. Өөреникчилерни моон соң-гаар 5 класстан эгелеп лицейге хүлээп алырын бодап турар бис. 74 эртем ажылдарын камгалаан 156 олимпиада киржикчилериниң эки көргүзүглеринге чоргаарланмышаан, «Россияның тергиин өөредилге чериниң бирээзи» деп адывысты бадыткаар дээш ажылдаар бис – деп, башкы тайылбырлады.

2004 чылда лицей-интернатка психологтап ажылдап кирген, 2009 чылдан бээр лицейниң директорунуң өөредилге болгаш кижизидилге талазы-биле оралакчызы Аяна Михайловна Саая – аныяк-даа бол, бедик мергежилдиг башкы. Күрүнениң чаңгыс аай база дараазында классче шилчилге шылгалдаларын өөреникчилерниң канчаар эртип турарын айтырып, ооң бо талазы-биле көрүжүн сонуургадым.

– Шылгалдаларны эки эртер дизе, кичээлге тайылбыр кылырда чуртталгада бооп турар байдалдарны үлегер-чижекке көргүзери – уругларның сонуургалын оттурар бир аргавыс ол. Лицейжилер – эртем ажылдары болгаш онза чугула төлевилелдер бижиир талазы-биле идепкейжилер. Уругларның билии болгаш чогаадыкчы сонуургалы кызыгаар чок болганда, олардан башкылар боттарывыс база хөй ажыдыышкыннарны эскерип, солун чүүлдерни өөренип турар бис. Бо чайын Абхазияга улустар аразының эртем талазы-биле төлевилелдер мөөрейинге бистиң өөреникчилеривис боттарының эртем ажылдарын камгалааш, тиилекчи болганы-биле лицейниң ады база катап алгаан.

Чаңгыс аай школачы хептиг оолдар, уруглар узун чапсарда лицейниң изиг чемниг шайлаарагын дола берди. Келир үениң бедик мергежилдиг удуртукчулары база тускай эртемниг кадрлары болур чаштарны билиглер-биле чепсеглеп турар «ак өргээниң» башкыларының хей-аъды бедик-тир дээрзин эскердим.

Чаяна Чыкай.
Чурукта: Өөредилге эргелекчизи Аяна Саая 8 «а» класстың өөреникчизи Энер Монгуш-биле.