Октаттынган тудугларны ажыглалче киирер

Республиканың Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының яамызының бо чылдың май айда берген медээлери-биле алырга, Тывада кагдынган болгаш ажыглаттынмайн турар 467 тудуглар бар. Оларның байдалын шинчилеп көөрге, 319 тудугну улаштыр тудуп ап болур. Бо чылдың май айда-ла 29 тудугну чаартыр тудуп эгелээн. 13 тудугну улаштыр тудуп алыр күзелдиг ажыл-агыйжы хамаатыларга хуу өнчү кылдыр дамчыдып берген. 2 тудугну муниципалдыг өнчүже шилчиткен. 106 тудугнуң шынары багай, оларны бузуп болур.

Ээн калган тудугларны өнчү кылып ап, оларны боттарының хереглелдеринге таарыштыр тудуп алыр күзелдиг кижилерниң бар болганы өөрүнчүг. Чижээлээрге, Каа-Хем кожуунда Бүрен-Бай-Хаак суурда кагдынган садыгны сайгарлыкчы септеп алган.

Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан-Арыг хоорайда тудуу ара кагдынган тудугларның азы ээн калган бажыңнарның чамдыызынга хоорай чагыргазы ээлер тывар аргалыг болган. 1980 чылда тудуу эгелээш, «эде тургустунуушкун» үезинде шуут ара соксаан столоваяны тудуп дооскаш, аңаа көдээ ажыл-агый рыногун ажыдар саналды фермер Өдекпен Тагба кожуун чагыргазынга киирген. Чээрби чыл бурунгаар арат ажыл-агыйын тургузуп, чер болгаш мал продукциязын сайгарарының бергезин хоочун билир болгаш, ындыг күзелин илереткени ол. Ара кагдынган тудугну тудуп доозуп алырын чөпшээрээни дээш ооң чажыынга кожууннуң социал албан черинге Өдекпен Кыргысович «Баргузин» марканың автобузун садып берген.

Улуг-Хем кожуундан сайгарлыкчы Алена Куулар чедир туттунмаан аалчылар бажыңын улаштыр тудуп, аңаа кафе ажыдар деп шиитпирлээн. Чөпшээрелди тус чер эрге-чагыргазындан алгаш, садыызынга «МТЗ-82» тракторну кожууннуң коммунал ажыл-агыйынга берген.

Таваан салган тудугларны бузуп кааптарының орнунга, оларны тудуп доозарының болгаш ажыглаарының аргаларын дилээни дээре дээрзи бо чижектерден көскү-дүр.

Бир эвес бичии хемчээлдиг кагдынган тудугларның чамдыызынга ээлерни тып болур болза, улуг тудуглар-биле байдал элээн нарын. Ынчалза-даа тудуун улаштыр тудуп турар тудуг база бар. Ол дээрге Кызыл хоорайның Тыва эки турачылар кудумчузунда, найысылалдың шуут-ла төвүнде тудуг-дур. ССРЭ үезинде маңаа улуг аптека тудар деп турган. Хөй чылдар дургузунда кандыг-даа хайгаарал чок турган болгаш, бо тудуг бок төгер, кижилерниң арыгланыр чери апарган. Кагдынган тудугларның ээлерин тывар, тудугларны тудуп доозар азы бузар дугайында айтырыгны Тываның Чазаа көдүрүп, шыңгыы хемчеглерни ап эгелээн соонда, найысылалдың төвүнде бо тудугну боктан аштап, ооң таваан, баганаларын, ооргаларын быжыглап, ханаларын тудуп эгелээн. Маңаа садыг-саарылга төвүн ажыдар.

Республиканың хоорай, суурларында кагдынган тудугларның ажыглалын тывар азы оларны бузар талазы-биле ажыл улам шыңгыыраары чугаажок.

Шаңгыр-оол Монгуш.