«Алдан-Маадырларга алдар болгаш хүндүткел»

Сентябрь 19-21 хүннеринде Тываның төөгүзүнде уттундурбас, кайгамчык байырлал Сүт-Хөл кожуунга болуп эрткен.



Хемчик хемниң көвүрүүнде

Хере тепкеш, чоргаар турар.

Монгуш Самбажык ам мында

Боду дириг турган ышкаш.

Эрткен-дүшкен чорумалдар,

Эпти маңаа доктаай дүшкеш,

Чаагай чолду күзевишаан,

Чалбаргаштың, мөгеш кынныр.

Бораш ОНДАР.



Алдан-маадырларның тура халыышкынының 130 чыл оюн демдеглээн байырлалче «Шын» солуннуң хоочуну Владимир Чадамба-биле кады Сүт-Хөл кожуун кайы сен дээш хаптывыс. Орук дургаар хоочуннуң алдан-маадырлар дугайында дыңнаан, номчаан солун чугааларын дыңнааш, ол маадырларның дириг бодун хензиг үе дургузунда караам ужу-биле оода чаңгызын көрзе деп канчап-даа болдунмас күзел-биле бодумнуң сагыш-сеткилимни кыптыктырып-ла чордум.

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң 2013 чылда чырыкче үндүргени Ю.Л. Аранчынның «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп номунда мынчаар бижип турар: «Алдан-дургуннарны «кемниг оор-дургуннар, аза-хортан баък чүвелер» деп феодал төрениң кижилери араттарны үргүлчү дорамчылап, хоптап келген. Ынчалза-даа олар араттарның ырмазын сып, идегелин оскундуруп шыдаваан: харын бөдүүн араттар баштайында дургуннарның база оларга чоок кижилерниң «бак салымын» кээргеп чоруй, чоорту оларның овур-хевирин сагыш-сеткилинге маадыржыдып арттырып алган». Бо номда дыка-ла шын бижээн деп бодаар мен. Чамдык кижилер маадырларга хамаарыштыр боттарының чегей бодалдарын илередип турза-даа, олар чоннуң езулуг маадырлары, чоннуң төлептиг оолдары кылдыр мөңгеде арткан.

Алдан-маадырларның тура халыышкынының 130 чыл болган байырлалы сентябрь 14-те эгелей берген. Ол үеде ча адарынга, шыдыраага болгаш волейболга маргылдаалар эрткен.

Сентябрь 19-та Алдан-Маадыр сумузунуң ортумак школазынга «Тывага 1883-1885 чылдарда бир дугаар национал-хосталгалыг шимчээшкинниң маадырлары — алдан-маадырларның тура халыышкынының 130 чылы» деп делегей чергелиг эртем-шинчилел конференциязы болуп эрткен. Аңаа Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң база Моолдуң эртемденнери, маадырларның салгалдары болгаш школаның өөреникчилери илеткелдерни кылган. Илеткел кылыр күзелдиг кижилерниң хөй болганы-биле конференция барык кежээ доозулган. Ынчангаш чүве чугаалап четтикпээнинден шала муңгарап турар-даа улус бар болду. Комсомол, партия, советтер ажылының хоочуну Дандар-оол Көк-Хунаевич Ооржак база конференцияга киришкен. Хүндүлүг хоочунга хемчег соонда ужуражы бээримге, ол мынчаар чугаалады: «Мээң ажылдап чораан чылдарымда алдан-маадырларның байырлалы 1983, 1993 чылдарда эрткен. Оон 2003, 2013 чылдарда эртип турары бо. Ада-өгбелерим чуртунда улуг байырлал эртип турда, ада-ием, төрел-чонум сактып келгеш, чедип келдим. Мээң авам Намнаң Ооржак деп кижиниң уруу Чанчып Ооржак алдан-маадырларның чиңгине тура халыышкынынга киржип, бажын кестирер чазып, Моолдуң Улаастайдан дезип чедип келген. Авамның эң хеймер 13 дугаар оглу мен. Бир дугаар салгал мээң кырган-ачам Намнаң болза, мен үшкү салгалы мен. Бир эвес авам бирги салгалы апаар болза, мен ийиги салгалы болур мен. Маңаа кээримге ындыг улус ховар чүве-дир. Паспортумда мени Хорум-Дагга төрүттүнген деп бижип каан. Хорум-Дагда чурттап чоруур Самбажыктың Күш деп турар оглунуң оглу Бопуулай Монгуш акым база конференцияда киржип турары өөрүнчүг-дүр. Бодап олурарымга, салгалдар моон-даа соңгаар көвүдээр дээрзи чугаажок. Мындыг төөгүлүг, улуг болуушкунга хамаарыштыр Тыва Республиканың Чазаа доктаал-саавырны үндүрүп, Тываның эртем-шинчилелдер институдунга, Тываның Архив албан черинге, Тываның национал музейинге, массалыг информация чепсектеринге даалганы берип, аныяктарга чырыдып, алдарлыг өгбелеривистиң ыдыктыг тураскаалын утпайн, салгалдарга дамчыдып чоруурунга сагыш-сеткилимден өөрүп тур мен».



Сентябрь 20-де эртенгиниң 10 шакта Хемчик хемниң көвүрүүнүң болгаш ооң чанынга Самбажыктың тураскаалын ажыткан. Ук хемчегге Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, федералдыг инспектор Татьяна Монгуш, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң директору Каадыр-оол Бичелдей, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады Өнер Ондар, Сүт-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Маны Кызыл, Алдан-Маадыр сумузунуң чагырга даргазы Алик Монгуш, Сүт-Хөл чурттуг ырак-чооктан чедип келген чон, алдан-маадырларның салгалдары дээш өскелер-даа киришкен. «Тыва Республикага 2009-2010 чылдарда орук ажыл-агыйының чаартылгазы» республиканың тускай сорулгалыг программазының дузазы-биле Хемчик хемни кежир көвүрүгнү чаарткан. Ынаар республика бюджединден 230 млн рулбьди үндүрген.

Самбажыктың ыдыктыг тураскаалының чанынга чыглып келген салгалдар чылыг сактыышкыннарны чугаалап, ада-өгбелерге тураскаал кылдыр мөгейигни кылган. Самбажыктың тураскаалы — алдан-маадыр өгбелерниң шуптузунуң овур-хевирин хары угда чыгган, ыдыктыг чүүл болуп турар. Ук тураскаалды Тываның алдарлыг скульптору Александр Ойдуп чуруп кылган. Ооң чугаалап турары-биле алырга, тураскаалдың узуну 2 метр 70 см, материалы хүлер болгаш баштай аъттыг кижи кылдыр белеткеп кылыр деп турган. Оон Самбажыктың болгаш өске-даа маадырларның чуруктары кайда-даа чок болганда, ооң овур-хевирин чогаалдар, хоочуннар сактыышкыннарын дамчыштыр чепсектиг чаңгыс маадырны 3 айның дургузунда кылганы бо. Хемчик хемниң чаартынган көвүрүүн «Самбажыктың көвүрүү» деп эде адааны онзагай болган.

Улаштыр аалчыларны Алдан-Маадыр суурунуң чоогунда Борбак-Тей деп черде көдээ ажыл-агыйның «Амык» бүдүрүлгезиниң эъткир уксаалыг мыйыстыг бода малдың фермазының тудуу-биле таныштырган. Ооң ээлери Ымый-оол Ыдым-оолович, Марьяна Төмүр-ооловна Монгуштар. Тыва Республиканың Чазааның, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дуза-деткимчези-биле федералдыг болгаш республиканың бюджединиң акша-хөреңгизиниң дузазы-биле ферманы тургускан. Бүдүрүлгеде амдыызында 70 баш инек бар. Оларны Хакассияның «Сонское» фермазындан садып эккелген. Бир инектиң өртээ 77 муң рубль. Ээлериниң чугаалап турары-биле алырга, келир чазын олар төрүп эгелээр. Эъткир уксаалыг малды сайзырадып, ооң эъдин болбаазырадыр сорулгалыг ажылды организастаан. Чоокку үеде фермага эът цехин ажыдар. Республиканың чону малын соккаш, эъдин цехке дужааптар аргалыг болур. Бугаларның эъдин болбаазырадыр, кыс инектерни республика иштинге тарадып садар. Бүдүрүлгеде ниитизи-биле 30 ажыг кижи ажылдап турар. Кадарчыларның болгаш дузалакчыларның дээш өске-даа ажылчыннарның чурттаар оран-савазын тудуп кылган. Улуг кадарчы Леонид Ондар: « Уксаалыг инектерниң хоптаа аажок, бо чайын тайгага чайладырывыска аажок семириир болду» - деп, чугаалады. Көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуштуң чугаалап турары-биле алырга, «Тыва Республикага уксаалыг малды хөгжүдери» республиканың тускай сорулгалыг программазының дузазы-биле чорудуп турар ажыл-агый моон-даа сайзырап, республиканың чурттакчы чонунга канчаар-даа аажок идиг болуру чигзиниг чок.

Ол-ла хүн Алдан-Маадыр сумузунуң «Самбажык» аттыг культура бажыңынга алдан-маадырларның тура халыышкынының 130 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен. Ук хемчегге Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң байыр чедириишкинин дамчыткан. Ооң шуптузун эвес-даа болза, кол-колун маңаа киирейн:

«Тываның байлак төөгүзүнде онзагай черни ээлеп турар «алдан-маадырлар» деп, хүндүткелдии-биле адаарывыс мөлчүкчү дарлакчыларга удур, аңгы демиселин өөскүдүп үндүрген эрес-дидим өгбелеривистиң тура халышканындан бээр 130 чыл оюн демдеглеп турар бис. 1883-1885 чылдарда аңгы демиселинге ынчангы Тываның Даа биле Бээзи кожууннарының арат чону шупту киришкен. Чеже-даа чүс чыл ажа берген болза, хосталга дээш демисежип чораан маадырларның алдар-ады, ырлап чораан ырылары, эчизинге четпээн күзелдери сагыш-сеткилдерде уттундурбаан. Баштарын кестирип шииттиргеш, арттар кырынга астырган алдан ажыг маадырларның аразында 11 Ондар, 6 Хертек, 7 Монгуш, 15 Ооржак, 3 Донгак, 4 Түлүш, 7 Ховалыг, 9 Сарыглар, 1 Кара-Сал, 3 Куулар, 1 Хомушку 11 аймактарны төлээлеп, дең эвес демиселге улус-чонун уштап-баштап, оларны сорук киирип, хостуг амыдырал дээш тутчуп чорааннар. Оларның күзеп чораан үзел-бодалдары боттанып, төрээн чер-чурту аңгы күрүне болу бээринге улуг идигни берген ада-өгбелеривистиң чырык аттары кажан-даа уттундурбас болуп артар. Алдан-маадырларга алдар болгаш хүндүткел!».

Бо сөстерниң соонда, кижиниң ындында-ла саргып, хөлзеп олурган сагыш-сеткили улам өөскүп, отче үс кудуптарга кандыг ийик, улам чалбыраашталы берген ышкаш апаар чорду. Ол ышкаш Шолбан-оол Иргит Алдан-Маадыр сумузунуң акушер-фельдшер пунктузунга машина дүлгүүрүн тывыскан.

Каң-оол Даваа, Татьяна Монгуш, Өнер Ондар, Хонук-оол Монгуш, Самойлов Монгуш, Сүт-Хөл оглу, кадык камгалал сайыды Орлан Донгак, ТР талазы-биле ИХЯ-ның Хөй-ниитиниң корум-чурумун камгалаар талазы-биле полицияның начальнигиниң оралакчызы Март-оол Тарначы, Бай-Тайга, Эрзин, Мөңгүн-Тайга дээш өске-даа кожууннарның чагырга даргалары, өскелер-даа байыр чедирген.

Кандыг-даа хуралдың эң өөрүнчүг кезээ шаңнал-мактал тыпсыры болгай. Бо удаада база ындыг болду. «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Сүт-Хөл кожууннуң хереглекчилер кооперациязының хоочуну, кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады Брат-оол Ховалыгга тывыскан. Ол ышкаш «Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Алдан-Маадыр суурунуң «Самбажык» көдээ культура бажыңының директору, культура адырынга 40 чыл ажылдаан Алефтина Монгушка тывыскан. Сүт-Хөл кожууннуң библиотека шугумунуң төвүнүң директору Оксана Ондарны Тыва Республиканың Чазааның Хүндүлүг бижии-биле шаңнаан. Ол ышкаш күрүне шаңналын Суг-Аксыда «Оргаадай» аптеказының эргелекчизи, сумунуң херээженнер чөвүлелиниң кежигүнү Айлаана Ондарга болгаш Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, алдарлыг скульптор Александр Ойдупка тывыскан. ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) өөрүп четтириишкин бижиктерин Алдан-Маадыр сумузунуң чагырга даргазының оралакчызы Раиса Ооржак, Алдан-Маадыр сумузунуң алдарлыг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну Ортун Сарыглар, Алдан-Маадыр сумузунуң фельдшер-акушер пунктузунуң эргелекчизи Айлаң Ондар, Бора-Тайга сумузунуң чагырга даргазы Алексей Ооржак дээш өскелер-даа алган. ТР-ниң яамыларының, ведостволарының болгаш орук ажыл-агыйының шаңналдарын кожуун, сумунуң шылгарааннарынга тывыскан.

«Алдан-маадырлар» музейинче кирбеске кайын боор дээш, концерт адакталып турда, аңаа албан-биле четтим. Алдан-маадырларның 130 чыл оюнга тускай делгелгени организастаан. Оон-моон келген чон аажок сонуургап көрүп турлар. Музейниң эргелекчизи Диана Ховалыгның чугаалап турары-биле алырга, алдан-маадырларның тура халыышкынын 90 чылындан эгелеп байырлап эгелээн. 1883-85 чылдарда чоннуң амыдыраарынга ажыглап чораан эт-херекселдери барык-ла артпаан. Моол нояннарның, Тываның дааларының Моол чызаанче бижип турган чагаалары күрүне архивинден артып калган. Ол дээрге-ле төөгүде арткан документилер. Тываның чогаалчыларының, чурукчуларының, эртемденнериниң алдан-маадырларның дугайында үндүрген материалдары, чогаалдары музейде шыгжаттынып чыдар. Маадырларның овур-хевирин сиилбээн чонар-даштан кылыглары онзагай чараш. Чүге-ле ийик, музейден сеткил ханган үнүп келдим. Алдан-маадыр өгбелерниң чонар-дашта овур-хевирин, шаандагы чоннуң амыдырап чорааны паш-савазын, алдарлыг хоочуннарның чуруктары дээш өске-даа үнелиг чүүлдерни көргеш, сеткилим чырый берген ышкаш болду. Yе кызыы эвес турган болза, кижиниң ам-даа топтап, чарашсынып, чоргаарланып көрүп туруксаазы келир.

Оргу-Шөлге кежээкиниң 16 шак үезинде чеде бээривиске, дүъште 2 шакта эгелээн хүреш чаа төнүп тур. Владимир Федорович: «Түңнел хүрештен каш кадрны кылып ап четтигиптим»-деп амырап халып келди. «Кара-Дагның хартыгазы» республика чергелиг 18 харга чедир аныяк мөгелер аразынга Таңды кожуундан Мерген Монгуш шүүлген. Чөөн-Хемчик кожуундан Аржаан Монгуш үжүүрлешкен. Мөгелерге ноутбук, планшет, соталыг телефоннарны шаңнал кылдыр берген.

«Кара-Дагны хаан кылгаш, Оргу-Шөлдү олбук кылыыл» деп чогаалдарда бижип турары ышкаш күчүлүг Кара-Дагже көөрге, сүртенчиг, ол ышкаш эргим кылдыр көстүр чорду. Даглар долгандыр шивээленген Оргу-Шөл ынаар-ла чаптыгып чоруй барган. Бо үеде сыын чады эгелей берген болгаш соогу аажок. Ынчалза-даа чон база хөй-ле чыылган. Алгы курткалар, чылыг чоорганнар бөөлденген аныяктар, улуг кижилер аай-дедир шуужуп халчып-ла турар. Аъш-чем саткан сайгарлыкчылар база аажок хөй. Колдуунда кара-мүннү, изиг ханны улус сонуургап, садып чип турар. Шагдаа ажылдакчылары чоннуң айыыл чок чоруун ыяк хайгаарап турары илдең. Оргу-Шөлдүң шупту талазында туруп алган, ажылдап турарлар.

Yе-шактың орайтааны-биле болгаш сооктуң уржуундан алдан-маадырларның чиңгине салгалдарының, сумуларның албан-коллективтериниң байырлыг чыскаалы болбаан. Улаштыр «Алды баштыг Кара-Даг» деп театржыткан көргүзүг эгелээн. Аңаа ТР-ниң Чазааның үрер-хөгжүм оркестри (удуртукчузу Сүт-Хөл оглу Тимур Дулуш), Тываның хөгжүм-шии театрының артистери оюн-тоглаазын көргүскен. «Кара-Дагның казыргызы» деп шииден үзүндүде алдан-маадырларны көргүзүп, Самбажыктың ролюн Эзир-оол Монгуш ойнап күүсеткен. Ол үениң кажар, аажок каржы, дерзии кижилериниң бирээзи Сеңгин чаңгыны Тываның улустуң артизи Александр Ооржак күүсеткен. Артистерниң чугаа-домаа безин шаандагы маадырларның кара ояар хевирлиг болду. Сактырга-ла Кара-Дагдан маадырлар, шынап-ла бо-ла харап үнүп кээр ышкаш. Артистерниң ойнап турары ол хире сорунзалыг, ол-ла хире күштүг. Кижиниң чүлдү-чүрээн хөлзедип, ишти-хөөнүн бир аңдара тыртыпкан ышкаш апаар. Самбажык, Садыяжык сугларның Оргу-Шөлде аъттарлыг маңнажып турары кижиниң караанга чайгаар чуруттунуп келир. Ол кежээ республиканың уран чүүл мастерлериниң болгаш «Анай-Хаак» студиязының аныяк ыраажыларының «Самбажыктың одаанда» концерти-биле адакталган. Эң-не солун чүүл — канчаар-даа аажок чараш салютту чыылганнар көөр аргалыг болган. 15-20 хире минут үргүлчүлээн от адыышкынны чоннуң хей-аъдын улам көдүрүп, сагыш-сеткилдерге өгбелерниң тураскаалын улам бедик мөңгежиткен. Канчангаш-ла көрүптеривиске, Кара-Дагны дургаар «130» деп каан сан, кыдыында бичии отчугаштар чырып бада берген. Аалчылар ону көргеш, чарашсынып, магадаанындан алгыржыпкан. Ол чараш чүүлдү Бора-Тайга сумузунуң культура бажыңының ажылдакчылары кылган. «130» деп санның узуну 10 метр, дооразы 5 метр, кыдыында чырып турар гирляндыларның узуну 500 метр. Соокта-чарда дагның шыпшык бажынче үнүп, чонга солун болзун дээш чараш чүүлдү организастаары ындыг амыр эвес дээрзи билдингир. Ол кежээ кижи бүрүзү сеткилинден хөглеп алган.

Сентябрь 20-де эртенгиниң 10 шакта Хемчик хемниң көвүрүүнүң болгаш ооң чанынга Самбажыктың тураскаалын ажыткан. Ук хемчегге Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, федералдыг инспектор Татьяна Монгуш, Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады Өнер Ондар, Сүт-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Маны Кызыл, Алдан-Маадыр сумузунуң чагырга даргазы Алик Монгуш, Сүт-Хөл чурттуг ырак-чооктан чедип келген чон, алдан-маадырларның салгалдары дээш, өскелер-даа киришкен. «Тыва Республикага 2009-2010 чылдарда орук ажыл-агыйының чаартылгазы» республиканың тускай сорулгалыг программазының дузазы-биле Хемчик хемни кежир көвүрүгнү чаарткан. Ынаар республика бюджединден 230 млн. рубльди үндүрген.

Самбажыктың ыдыктыг тураскаалының чанынга чыглып келген салгалдар чылыг сактыышкыннарны чугаалап, ада-өгбелерге тураскаал кылдыр мөгейигни кылган. Самбажыктың тураскаалы алдан-маадыр өгбелерниң шуптузунуң овур-хевирин хары угда чыгган, ыдыктыг чүүл болуп турар. Ук тураскаалды Тываның ат-сураглыг скульптору Александр Ойдуп чуруп кылган. Ооң чугаалап турары-биле алырга, тураскаалдың узуну 2 метр 70 см, материалы хүлер болгаш баштай аъттыг кижи кылдыр белеткеп кылыр деп турган. Оон Самбажыктың болгаш өске-даа маадырларның чуруктары кайда-даа чок болганда, ооң овур-хевирин чогаалдар, хоочуннарның сактыышкыннарын дамчыштыр чепсектиг чаңгыс маадырны 3 айның дургузунда кылганы бо. Хемчик хемниң чаарттынган көвүрүүн «Самбажыктың көвүрүү» деп эде адааны онзагай болган.

Улаштыр аалчыларны Алдан-Маадыр суурнуң чоогунда Борбак-Тей деп черде көдээ ажыл-агыйның «Амык» бүдүрүлгезиниң эъткир уксаалыг мыйыстыг бода малдың фермазының тудуу-биле таныштырган. Ооң ээлери — Ымый-оол Ыдым-оолович, Марьяна Төмүр-ооловна Монгуштар. Тыва Республиканың Чазааның, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дуза-деткимчези-биле федералдыг болгаш республиканың бюджединиң акша-хөреңгизиниң дузазы-биле ферманы тургускан. Бүдүрүлгеде амдыызында 70 баш инек бар. Оларны Хакасияның «Сонское» фермазындан садып эккелген. Бир инектиң өртээ 77 муң рубль. Ээлериниң чугаалап турары-биле алырга, келир чазын олар төрүп эгелээр. Эъткир уксаалыг малды өстүрүп, ооң эъдин болбаазырадыр сорулгалыг ажылды организастаан. Чоокку үеде фермага эът цехин ажыдар. Республиканың чону малын соккаш, эъдин цехке дужааптар аргалыг болур. Бугаларның эъдин болбаазырадыр, инектерни республика иштинге тарадып садар. Бүдүрүлгеде ниитизи-биле 30 ажыг кижи ажылдап турар. Кадарчыларның болгаш дузалакчыларның дээш, өске-даа ажылчыннарның чурттаар оран-савазын тудуп кылган. Улуг кадарчы Леонид Ондар: «Уксаалыг инектерниң хоптаа аажок, бо чайын тайгага чайладырывыска аажок семириир болду» — деп чугаалады. Көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуштуң чугаалап турары-биле алырга, «Тыва Республикага уксаалыг малды хөгжүдери» республиканың тускай сорулгалыг программазының дузазы-биле чорудуп турар ажыл-агый моон-даа сайзырап, республиканың чурттакчы чонунга канчаар-даа аажок идиг болуру чигзиниг чок.

Ол-ла хүн Алдан-Маадыр сумузунуң «Самбажык» аттыг Культура бажыңынга алдан-маадырларның тура халыышкынының 130 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен. Ук хемчегге Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң байыр чедириишкинин дамчыткан. Ооң, шуптузун эвес-даа болза, кол-колун маңаа киирейн:

«Тываның байлак төөгүзүнде онзагай черни ээлеп турар «алдан-маадырлар» деп хүндүткелдии-биле адаарывыс мөлчүкчү дарлакчыларга удур аңгы демиселин өөскүдүп үндүрген эрес-дидим өгбелеривистиң тура халышканындан бээр 130 чыл оюн демдеглеп турар бис. 1883-1885 чылдарда аңгы демиселинге ынчангы Тываның Даа биле Бээзи кожууннарының арат чону шупту киришкен. Чеже-даа чүс чыл ажа берген болза, хосталга дээш демисежип чораан маадырларның алдар-ады, ырлап чораан ырылары, эчизинге четпээн кү­зелдери сагыш-сеткилдерде уттундурбаан. Баштарын кестирип шииттиргеш, арттар кырынга астырган алдан ажыг маадырларның аразында 11 Ондар, 6 Хертек, 7 Монгуш, 15 Ооржак, 3 Донгак, 4 Түлүш, 7 Ховалыг, 9 Сарыглар, 1 Кара-Сал, 3 Куулар, 1 Хомушку 11 аймактарны төлээлеп, дең эвес демиселге улус-чонун уштап-баштап, оларны сорук киирип, хостуг амыдырал дээш тутчуп чорааннар. Оларның күзеп чораан үзел-бодалдары боттанып, төрээн чер-чурту аңгы күрүне болу бээринге улуг идигни берген ада-өгбелеривистиң чырык аттары кажан-даа уттундурбас болуп артар. Алдан-маадырларга алдар болгаш хүндүткел!».

Бо сөстерниң соонда кижиниң ындында-ла саргып, хөлзеп олурган сагыш-сеткили улам өөскүп, отче үс кудуптарга кандыг ийик, улам чалбыраашталы берген ышкаш апаар чорду. Ол ышкаш Шолбан-оол Иргит Алдан-Маадыр сумузунуң акушер-фельдшер пунктузунга машина дүлгүүрүн тывыскан.

Каң-оол Даваа, Татьяна Монгуш, Өнер Ондар, Хонук-оол Монгуш, Самойлов Монгуш, Сүт-Хөл оглу, кадык камгалал сайыды Орлан Донгак, ТР талазы-биле ИХЯ-ның Хөй-ниитиниң корум-чурумун камгалаар талазы-биле полицияның начальнигиниң оралакчызы Март-оол Тарначы, Бай-Тайга, Эрзин, Мөңгүн-Тайга дээш, өске-даа кожууннарның чагырга даргалары, өскелер-даа байыр чедирген.

Кандыг-даа хуралдың эң өөрүнчүг кезээ шаңнал-мактал тыпсыры болгай. Бо удаада база ындыг болду. «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Сүт-Хөл кожууннуң хереглекчилер кооперациязының хоочуну, кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады Брат-оол Ховалыгга тывыскан. Ол ышкаш «Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Алдан-Маадыр суурунуң «Самбажык» көдээ Культура бажыңының директору, культура адырынга 40 чыл ажылдаан Алефтина Монгушка тывыскан. Сүт-Хөл кожууннуң библиотека шугумунуң төвүнүң директору Оксана Ондарны Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазының Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. Ол ышкаш күрүне шаңналын Суг-Аксында «Оргаадай» аптеказының эргелекчизи, сумунуң херээженнер чөвүлелиниң кежигүнү Айлаана Ондарга болгаш Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, алдарлыг скульптор Александр Ойдупка тывыскан. ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) өөрүп четтириишкин бижиктерин Алдан-Маадыр сумузунуң чагырга даргазының оралакчызы Раиса Ооржак, Алдан-Маадыр сумузунуң алдарлыг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну Ортун Сарыглар, Алдан-Маадыр сумузунуң фельдшер-акушер пунктузунуң эргелекчизи Айлаң Ондар, Бора-Тайга сумузунуң чагырга даргазы Алексей Ооржак дээш, өскелер-даа алган. ТР-ниң яамыларының, ведомстволарының болгаш орук ажыл-агыйының шаңналдарын кожуун, сумунуң шылгарааннарынга тывыскан.

«Алдан-маадырлар» музейинче кирбеске кайын боор дээш концерт адакталып турда, аңаа албан-биле четтим. Алдан-маадырларның 130 чыл оюнга тускай делгелгени организастаан. Оон-моон келген чон аажок сонуургап көрүп турлар. Музейниң эргелекчизи Диана Ховалыгның чугаалап турары-биле алырга, алдан-маадырларның тура халыышкынын 90 чылындан эгелеп байырлап эгелээн. 1883-85 чылдарда чоннуң амыдыраарынга ажыглап чораан эт-херекселдери барык-ла артпаан. Моол нояннарның, Тываның дааларының Моол чызаанче бижип турган чагаалары күрүне архивинден артып калган. Ол дээрге-ле төөгүде арткан документилер. Тываның чогаалчыларының, чурукчуларының, эртемденнериниң алдан-маадырларның дугайында үндүрген материалдары, чогаалдары музейде шыгжаттынып чыдар. Маадырларның овур-хевирин сиилбээн чонар-даштан кылыглары онзагай чараш. Чүге-ле ийик, музейден сеткил ханган үнүп келдим. Алдан-маадыр өгбелерниң чонар-дашта овур-хевирин, шаандагы чоннуң амыдырап чорааны паш-савазын, алдарлыг хоочуннарның чуруктары дээш, өске-даа үнелиг чүүлдерни көргеш, сеткилим чырый берген ышкаш болду. Yе кызыы эвес турган болза, кижиниң ам-даа топтап, чарашсынып, чоргаарланып көрүп туруксаазы келир.

Оргу-Шөлге 16 шак үезинде чеде бээривиске, дүъште 2 шакта эгелээн хүреш чаа төнүп тур. Владимир Федорович: «Түңнел хүрештен каш кадрны кылып ап четтигиптим»- деп амырап халып келди. «Кара-Дагның хартыгазы» республика чергелиг 18 харга чедир аныяк мөгелер аразынга Таңды кожуундан Мерген Монгуш шүүлген. Чөөн-Хемчик кожуундан Аржаан Монгуш үжүүрлешкен. Мөгелерге ноутбук, планшет, соталыг телефоннарны шаңнал кылдыр берген.

«Кара-Дагны хаан кылгаш, Оргу-Шөлдү олбук кылыыл» деп чогаалдарда бижип турары ышкаш, күчүлүг Кара-Дагже көөрге, сүртенчиг, ол ышкаш эргим кылдыр көстүр чорду. Даглар долгандыр шивээленген Оргу-Шөл ынаар-ла чаптылып чоруй барган. Бо үеде сыын чады эгелей берген болгаш соогу аажок. Ынчалза-даа чон база хөй-ле чыылган. Алгы курткалар, чылыг чоорганнар бөөлденген аныяктар, улуг кижилер аай-дедир шуужуп халчып-ла турар. Аъш-чем саткан сайгарлыкчылар база аажок хөй. Колдуунда кара-мүннү, изиг-ханны улус сонуургап, садып чип турар. Шагдаа ажылдакчылары чоннуң айыыл чок чоруун ыяк хайгаарап турары илдең. Оргу-Шөлдүң шупту талазында туруп алган, ажылдап турарлар.

Yе-шактың орайтааны-биле болгаш сооктуң уржуундан алдан-маадырларның чиңгине салгалдарының, сумуларның албан коллективтериниң байырлыг чыскаалы болбаан. Улаштыр «Алды баштыг Кара-Даг» деп театржыткан көргүзүг эгелээн. Аңаа ТР-ниң Чазааның үрер-хөгжүм оркестри (удуртукчузу Сүт-Хөл оглу Тимур Дулуш), Тываның хөгжүм-шии театрының артистери оюн-тоглаазын көргүскен. «Кара-Дагның казыргызы» деп шииден үзүндүде алдан-маадырларны көргүзүп, Самбажыктың ролюн Эзир-оол Монгуш ойнап күүсеткен. Ол үениң кажар, аажок каржы, дерзии кижилериниң бирээзи Сеңгин чаңгыны Тываның улустуң артизи Александр Ооржак күүсеткен. Артистерниң чугаа-домаа безин шаандагы маадырларның кара ояар хевирлиг болду. Сактырга-ла, Кара-Дагдан маадырлар, шынап-ла, бо-ла харап үнүп кээр ышкаш. Артистерниң ойнап турары ол хире сорунзалыг, ол-ла хире күштүг. Кижиниң чүлдү-чүрээн хөлзедип, ишти-хөөнүн бир аңдара тыртыпкан ышкаш апаар. Самбажык, Садыяжык сугларның Оргу-Шөлде аъттарлыг маңнажып турары кижиниң караанга чайгаар чуруттунуп келир. Ол кежээ республиканың уран чүүл мастерлериниң болгаш «Анай-Хаак» студиязының аныяк ыраажыларының «Самбажыктың одаанда» концерти-биле адакталган. Эң-не солун чүүл — канчаар-даа аажок чараш салютту чыылганнар көөр аргалыг болган. 15-20 хире минута үргүлчүлээн от адыышкыны чоннуң хей-аъдын улам көдүрүп, сагыш-сеткилдерге өгбелерниң тураскаалын улам бедик мөңгежиткен. Канчангаш-ла көрүптеривиске, Кара-Дагны дургаар «130» деп каан сан, кыдыында бичии отчугаштар чырып бада берген. Аалчылар ону көргеш, чарашсынып, магадаанындан алгыржыпкан. Ол чараш чүүлдү Бора-Тайга сумузунуң Культура бажыңының ажылдакчылары кылган. «130» деп санның узуну 10 метр, дооразы 5 метр, кыдыында чырып турар гирляндыларның узуну 500 метр. Соокта-чарда дагның шыпшык бажынче үнүп, чонга солун болзун дээш чараш чүүлдү организастаары ындыг амыр эвес дээрзи билдингир. Ол кежээ кижи бүрүзү сеткилинден хөглеп алган.

(Уланчылыг).

Алдынай Бады - Хоо.

"Шын" солун