Озал - ондакка удур чүнү кылыр ужурлуг бис?

Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик суур чурттуг 23 харлыг оол эш-өөрү-биле Улуг-Хемниң солагай талазында дачаларга төрүттүнген хүнүн демдеглеп турган. Арага төнүп каарга, арага садып алыр дээш машиналыг чорупкаш, Наталья Салчакты уруг-дарыы, төрелдери-биле катай хөме тавартыпкан. 32 харлыг, хып дээн аныяк, чалыы Наталья Кызылдың № 9 школаның бирги классчызы уруу база беш айлыг чаш уруу-биле чок болган. Оларның-биле кады Натальяның 16 харлыг чээни Буян Сат, Аңгыр-оол Салчактың бир харлыг уруу база амы-тынындан чарылганнар. Аңгыр-оол Салчак боду эмнелгеде берге байдалда чыдар.

Хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң баштыңы Кара-оол Дываа чолаа-чыларның эзирик машина мунары хоойлу-дүрүмнүң кошкаанда, харыысалга дугайында кеземче кодекизинде тодаргай эвес айытканындан деп санап турар. «Машинаны эзирик мунуп алгаш, орукка чораан кижилер өлүр бастырып каан чолаачылар хосталгазын казып безин шииттирбээн, ийи-үш чыл шөлүл-геге суг шииттирген болганын солун-сеткүүлдерден номчуур, телевидениеден көөр кижи-дир мен деп, Кара-оол Бамбииевич чугаалады. Кижилер өлүр бас-тырып каан эзирик чолаачының кеземчезин өжегерээн кижи өлүрген деп кеземчеге деңнээр болза эки. Кеземче кодекизинге шак-ла ынчаар бижиир. Эзирик машина мунуп чорааш, кижилер өлүр бастырып каарга, ооң кеземчези өжегерээн кижи өлүргениниң кеземчезинге деңнежир деп. Машинаны эзирик мунуп, кижилерни оларның амы-тынындан чарып каарга, харыысалга чүү хире кадыг боору ынчан чолаачыларның мээ-медерелинге сиңип, коргар апаарлар. Эзирик машина мунуп чораан чолаачылар шагдааларга туттурар болза, оларның чолаачылаар эргезин шуут казыыр херек. Бир азы ийи катап туттурган деп турган херээ чок. Руль артынга эзирик чораан ол-ла! Чолаачылаар эргезин бүгү назыда казыыр. Хоойлуга чайгылчак чүүл турбас ужурлуг. Тода болгаш чиге! Ол-ла!».

Кара-оол Бамбииевич-биле кады чораан Ирина Даш-ооловна амы-тынындан чарылган чаш ажы-төлдү, ооң авазын дыка кээргеди. «Интернеттен номчуурумга, уруг-дарыы-биле кады машинага бастыртып алган ие амыдыралга дыка кызымак чораан-дыр, хөөкүй. Чаш ажы-төлүн эдертип алгаш, картофель казып чораанын бодаарга. Машина балгатты эзирик мунуп чоруур кижилер колдуунда аныяк оолдар, уруглар боор-дур. Дачалар биле хоорай аразынга орукка халдырының дүргенин канчаар ону, коргар кижи-дир мен. Дыштаныр хүннерде, кежээлерде Улуг-Хемниң ол-бо эриктеринде машиналарын тургузуп алган, пиволап, арагалап турар аныяктарны көрбес-тир силер бе! Шагдаалар чүнү көрүп турарларыл? Караан хаптап, кулаан кумнап алган бе!? Мен база ол-ла, Улуг-Хемниң солагай талакы эриинде дачаларда чурттап турар мен. Кызыл хоорайдан ажыл-хожул дилеп, уруг-дарыывысты шыырак школаларга өөредип алыр дээш деп, Ирина Даш-ооловнаның карактарының чаштары бүлдеңейнип келди. Бо акыйның бодалынга катчыр мен. Машинаны эзирик мунуп чорааш, кижи амы-тынынга четкен чолаачыларны өлүрүкчүлер деп шиидер херек».

Улуг садыг төвүнүң чанында чолаачыларның бодал-сагыжын база сонуургадым. Чугаалашканым чолаачылар шупту дачаларга өг-бүлени бастырып каан чолаачыны буруулуг деп санаар чорду. Ынчалза-даа мындыг чүүлдү база эскердим – «ижипкеш», машина мунар апаар таварылгалар турар, ам канчаар боор, амыдыралды дээн хевирлиг. Бо чүүл бисти кичээндирер ужурлуг. Машинаны эзирик мунуп болурун элээрде безин бодаптар чолаачылар бар ышкажыл. Моон ап көөрге, чамдык чолаачыларның мээ-медерелинде машинаны эзирик мунары кайы хире айыылдыы ам-даа сиңмээн-дир. Сиңзин дээш чүнү кылыр ужурлуг бис! Кара угаан-биле алырга, кижизидилге ажылы четпейн турар бе? Ындыг бе дээрге, машинаны эзирик мунмас деп суртаал чолаачы эвес кижилерге безин, аныяктарның чугаалажыры-биле алырга, «дээп» турар апарган.

Иштики херектер органнарының хоочуну (ол кижи ат-сывын адавайн барды) хамык ужур шагдааларның санын кызырганында деп санап турар. «Россияның эң бедик удуртулгазы шагдааларның санын кызыргаш, корум-чурум камгалалын кошкаткан деп, ол чугаалады. Шагдааларның санын кызыргаш, арткан шагдааларның акша-шалыңын улгаттыргаш, ажылының шынарын экижидер бис деп турдулар. Кайыл!? Корум-чурум улам баксыраан. Шагдааларның шалыңын өстүрүп кааны эки-дир. Yш шагдааның кылыр ажылын чаңгыс шагдаа кылып шыдаар бе? Чок! Шагдааларның санын кызырар кызырарда, «кара» ажылды, кудумчуларга болгаш оруктарга хүн бүрүде корум-чурум тудар шагдааларның санын кызырган болдур ийин. Мээң бажыңым чанында пиво, арага садып турар магазин бар. Кижилер оон арага садып алгаш, бажың чанынга арага-дары ижер, алгыжар-кыржыр, содаалажыр боор-дур. Хоорайның дежурный кезээнче телефоннаарга, манаңар дээр, чамдыкта телефонну шуут албас. Бүзүревес болзуңарза, долгап көрүңер даан, алыр болза, чүү шаг болгаш алыр. Дежурный кезекке телефон албас деп чүве мээң ажылдап чораан үемде тур-баан. Мээң оглум шагдаа кижи. Ону чугаалаарымга, четтикпес-тир бис дээр-дир. «КАИ»-ге хамаарыштыр алыр болза, ОШАЧКИ дээр ийикпе оң. Кара-оол дарга баш удур билген болдур ийин, оруктарга «гаишниктерни» кызырып кааптарга, эки чүвеге чедирбес деп. Каа-Хем кежир көвүрүгге, Элегес-Аксынга «гаишниктерни» ап кааптарга, оларны катап тургузар дугайында айтырыгны көдүрүп турду. Дарганың ол айтырыынга харыы чүү болган ийик – тодаргай түңнел дыңнавадым. Машина-балгат курт-кымыскаяк дег көвүдээн бо шагда эң ылаңгыя «гаишниктерниң» санын көвүдедир херек».

Адын адавайн барган шагдааның эжи Байыр-оол Ондар дээрзи ооң бодалын деткиир кижи болду.

Кара-оол дарганың «КАИ»-ниң доктаамал постуларын катап тургузар дээни шын болдур ийин. Мен база шагдаалап чораан болгаш, байдалды эки билир мен. Кызыл хоорайны дөрт талазындан постулар-биле «дуглап» ап болур. Хемчик, Эрзин-Тес, Каа-Хем, Бии-Хемче оруктар аксынга доктаамал постулар-биле. Оларны ояр-кыяры берге, аныяктарның мунуп турары «иномаркалар» биле деп, ол чугаалады. Хоорай иштинге ийи-үш машина ажылдап-ла тургай. Иштики херектер яамызының чанынга бир «гаишник» доктаамал турар-дыр. Ооң суг аңаа турган херээ чүү боор. Яамыда шагдаа дээрге шагдаа ышкажыл. Аңаа турар орнунга дачаларга ажылдазын».

Шагдаалап чораан кижилерниң чугаазында дарга-бошкаларның сагыжынга таарышпас чүүлдер бар боору-даа чадавас, ынчалза-даа чөптүг чүүл бар-ла хевирлиг.

Бичии чаш ажы-төлү-биле кады чок болган ие Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг суур чурттуг. Ажы-төлүнүң адазының ат-сывының аайы-биле Салчак фамилиялыг апарган. Алыс угу Ак-Туругда Сарыг-Наваларның төрел бөлүүнүң салгалы. Өг-бүле хары угда өлүм-чидимге таварышкан деп чүве бо суурнуң төөгүзүнге турбаан. Ынчангаш тус черниң чонунга чаңгыс чер-чурттуу уруг-дарыы-биле «чоруй барганы» дыка хомуданчыг, кээргенчиг болган. Хөөкүй аваны уруг-дарыы-биле кады сөөлгү орукче үдеп каар, өг-бүлениң арткан-калган кежигүннеринге дузалаар дээш акша-төгерикти Ак-Туругнуң чону чыгган.

Айыыл-халап үүлгедип каан оолдуң дөгүл-төрелдеринге база бо болуушкун улуг согуг болганы чугаажок. Чаа-Хөлдүң Ак-Туругнуң, Тес-Хемниң Ак-Эриктиң, бүгү Тываның чурттакчылары-биле мындыг айыыл-халап болбазын дээш чүнү кылыр ужурлуг бис!?

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын"солун