Хайыралыг бурганывыс

Коммунистиг партияның езу-чурум үезинде эге чылдарында (Сталинчи хоойлунуң кадыг-берге, репрессия үези) эрги үениң езу-чаңчылдарын, шажын-чүдүлгени чок кылып узуткаанының түңнелинде бистиң Тывавыстың сарыг шажын-чүдүлгевисти хоруп каапкан.

Ам бо үе-шаг өскерлип, ажык-чарлыг үе келгени-биле шаандакы езу-чаңчылдарывыс, шажын-чүдүлгевис эглип келгенинге, чүдүлгелиг чонга кончуг-ла өөрүнчүг-дүр. Ылаңгыя бистиң төрээн Тывавыстың чонунга сарыг шажынывыс, езу-чаңчылдарывыс эглип келгенин солун-сеткүүлдерге-даа чырыдып, харын-даа ном-дептерни үндүрүп турар апарган.

Мен бо чоокку айларда шажын-чүдүлгеге хамаарылгалыг «Ыдык күштүг Будда бурган» аттыг ном-биле танышкаш, аажок-ла сонуургадым! Ындыг ном үндүрер дээрге, кончуг улуг патриотчу ажыл. Бо номнуң автору Валерий Ховалыгович Кара-оол, ооң чаш болгаш элээди чылдары Чаа-Хөл кожууннуң Кара-Тал суурга эрткен. Школаны эрги Чаа-Хөлге доозуп, Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурга күш-культура башкылап эгелээн. Ол школага өөренип тургаш-ла, спортка, күш-культурага кончуг хандыкшылдыг. Кыжын хаак маргылдаазынга школага чемпионнап-даа турган.

Бир-ле кончуг сонуургаар чери Чаа-Хөлдүң Сүме-Бели деп даг. Дагның белинде куйда Авыда Будда бурган саадап орар. Валерий Ховалыгович, Анай Балчыровна Кара-оолдарның эгелээшкини-биле 2011 чылдың март айда кезек кижи чыглып, «Авыда Будда бурганның оттуушкуну» деп ачы-буян фондузун тургусканнар. Ол фондунуң директорунга Эрес-оол Ховалыгович Меңниг-оолду соңгаан. Чонну чыып, фондунуң марафонун эрттирген. Чондан чыгдынган дузаламчы акша-көпеек-биле Сүме даанда чаа бурганны хоолгалап, суг четпес кезээнде кылдырткан. Бурунгу чылдарда Сүме даанда, ооң белинде, хүннээрек талазында, куй иштинде саадап орар Авыда Будда бурганның овур-хевири, Улуг-Хем улгадып, далай суу четпес, ам чон аңаа кажан-даа барып болур.

Бүдүн делегейде чүгле үш ындыг бурган бар. Оларның бирээзи Тыва Республиканың Чаа-Хөл кожууннуң Сүме-Бедии деп дагда саадап орар.

Аңаа хамаарыштыр Валерий Ховалыгович «Ыдык күш-түг Будда бурган» деп номну 2013 чылдың апрель айда үндүрген. Бо номда онзагай солун чүүлдерни демдеглеп биживес аргажок. Ында хөй кижилерниң саналдары, чамдык кижилерниң билбези, дыңнавааны эрте-бурунгу шагда чүүлдерни бижээни солун. Ындыгларга Мартын Түлүшович Сандай-оолдуң бижээн материалдары болгаш шүлүктери, «Тываның аныяктары» солуннуң редактору Мира Конгул-оолдуң, чогаалчы болгаш журналист Лидия Иргиттиң, журналист Уран Ондарның, «Авыда Будда бурганның оттуушкуну» деп ачы-буян фондунуң директору Эрес-оол Меңниг-оолдуң, Ульяна Бичелдейниң, Монгуш Кенин-Лопсанның, Б. Саган-оолдуң, А. Дугаржаптың, Тываның улустуң чогаалчызы Э. Мижиттиң, Б. Ондарның, Ч. Чонданның, Р. Люндуптуң, К. Успуннуң, Д. Комбунуң, О. Очуржаптың, Г. Мурыгинаның, М. Бадарчының, А. Даржааның, К. Дадар-оолдуң, Н. Танзының, Б-У. Драпааның, Б. Шөмбүлдүң, Х. Хертектиң дээш, өске-даа кижилерниң материалдары, шүлүктери, сактыышкыннары ша-жын-чүдүлгеге хамаарыштыр дыка солун болуп турар.

«Демниг сааскан теве тудуп чиир» дээр-ле болгай, «Хөйүм – хөйлең, чонум – чоорган» деп чүве бо-ла-дыр.

Бодунуң төрээн черинге оларның ынаан, бодунуң чуртун камгалап, магададып, мактап чоруурун, келир үениң бичии, аныяк салгалдарынга бистиң шажын-чүдүлгеге хамаарылгавысты ол ном херечилеп турар.

Валерий Ховалыгович биле Анай Балчыровна тыва чоннуң төлептиг төлээлери деп мен бодум хуумда демдеглээр мен. «Улуска — чонумга» деп ажыл кылып чоруур кижилер ховар. Оларга бистер деңнежир бис, демнежир бис, чоргаарланыр бис. Каң дег кадыкшылды, аас-кежикти болгаш ам-даа чедиишкиннерни күзедим, Валерий Ховалыгович, Анай Балчыровна!

Мартын Сандай-оолдуң номундан каш одуруглар-биле доостум:

Арай биче оолак чорааш,

Алаак кезип, хемге эштип,

Ала-Тейниң, Боош-Дагның

Арты, иштин кезээн боор сен.



Кара чаңгыс Сүме даанда

Хая баары куйда саадаан

Кайгамчыктыг бурганывыс

Кажан шагда уттундурбас.



Харааданчыг багай чүве

Калчаа далай көдүрлүрге,

Кайгамчыктыг бурганывыс

Катап база көзүлбейн баар.



Хая-даштыг Сүме даанда

Кайгамчыктыг бурганывыс

Калчаа далай албазын дээш

Кады шупту дузалаалы.



Сергей Даржаа.
Кызыл хоорай.