Аныяктар хүрежиниң тиилекчи – Камгалакчы Монгуш

Август 16. Найысылал Кызылда Совет Тываның 5 чылы стадиону. Республика хүнүнге тураскааткан 256 аныяк мөгениң хүрежи. Ону сонуургап чедип келген көрүкчүлер-даа эмгежок.

Тыва Республиканың Баштыңы-Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол 2013 чылдың Наадымынга шүүлген соонда (үш дугаар шүглүп турары ол), Эрес Кара-Салга «ТР-ниң Чаан мөгези» хүндүлүг атты тыпсырын ол дораан байырлыг байдалга чон мурнунга чарлаан болгай. Август 16-да хүрешке Шолбан Валерьевич ол хүндүлүг атты мөгеге тывысканының документизин холга тутсуп, байыр чедирген. Эрес Кара-Сал Наадым хүрежинге үш катап чемпионнаан, Шагаа хүрежинге ийи катап, Тиилелге хүнүнге тураскааткан хүрешке ийи катап шүүлген. Ол – сумо болгаш хостуг хүрешке РФ-тиң чемпиону, сумога делегей чергелиг спорт мастери. Чыылганнар ынак мөгезинге диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле байыр чедирди.

Хүрештиң мөгейикчилери, тыва мөгелерниң хей-аът киирикчилери –аарыкчылар олуттарывыс ээлепкеш, ала-чайгаар сагыш-сеткилди дүвүредип турар айтырыгны чугаалажы бердивис. «Коңгар-оол Борисович чок багай-дыр. Дыка-ла солун кылдыр, көрүкчүлерниң хей-аъды көдүрлү бээр кылдыр хүрешти тайылбырлаар кижи-ле болгай. Хайыраан ынак артизивисти!» дижип ордувус.

Чоокта чаа Тывага эрткен VI бүгү делегей чергелиг «Хөөмей – Төп Азия чоннарының культуразының эртинези» фестивалынга К.Б.Ондарның киржилгезиниң дугайында «Шынга» мынча деп бижээн мен: «Маңаа Коңгар-оол Борисович Ондар дугайында демдеглевес болза, кайын боор. Хүндүлүг хөөмейживис ырак-чооктан келген коллегаларының парад-чыскаалында театрның аныяк артистери-биле баштайгы хүнде-ле башкарыкчылап, орус-тыва-англи дылдарга байыр чедирип, чонун, хөөмейжилерни хей-аът киирип, хөөмейжилерниң аъттыг чыскаалын баштап чорду. Мөөрей болуп турда ооң жюризинге кара дүнге киир ажылдааш, даартазында хүреште база тайылбырлакчы-башкарыкчылап эрттирди. Аът чарыжы салган болза, ол база ында турар аа! Кайгамчык салым-чаяанныг кижиниң энергия-күжү ол хире боор-дур көрүңер даан. Аңаа чоргаарланмайн, кымга чоргаарланыр боор!». Шынап-ла, К.Б.Ондар дег кыптыгып турар энергиялыг кижи чок-тур ийин. Ындыг кижиниң хеп-хенертен «аъдының бажы хоя» бээрге, аңаа бүзүрээри берге. Хөөмей фестивалынга уткуштур интервью оон ап ора, айтырдым: «Тыва культура төвүн тургузар дээн күзелиңер боттанган, сагыжыңар ажаан боор аа, Борисович?». «Күзел боттанган харын, ынчалза-даа элдеп чүве, бо бажыңның комендантызы азы ажыл-агыйының эргелекчизи (завхоз) кижи-ле апардым. Ооң чылыы, чырыы дээш харыылаар, бо-ла. Чогаадыкчы ажылга дыка шаптыктыг-дыр. Ол-бо тыртпарлап кээр кижилерниң көвейин!» — деп хомудап чугаалаанын сактып ор мен. Салым-чаяанныг артизивистиң сагыжынга киир ооң бүгү энергиязын төнчү чок ажыглап, чогаадыкчы ажылдаар байдал берип шыдавайн барган-дыр бис ийин хирези.

256 мөгениң хүрежинде база организакчылар тулган дээр тыва хүрештиң комментаторларын сактып, оларның аразында хүрештиң мөгейикчилерин бир дугаарында «чалгыдып» өөредип каан Коңгар-оол Борисовичиниң дугайында база чылыг сактыышкынны кылганы сагыш-сеткилге эм болду. Аңаа чедир ажылдаар, чонун өөртүр, хүрешти эки тайылбырлаар кижилерни белеткээри чугула айтырыгның бирээзи апарган-дыр дээрзин бо хүрешти көрүп ора кижи эскербес аргажок-тур.

Аныяктар хүрежи черле ындыг, дыка дүрген. Янзы-бүрү аргаларны ажыглап сегиржип алган соонда, саадаарлар эвес, октажып кааптар. Ам база дыка дүрген 32 мөгениң дөрткү салыы чедип келди. Удурланыкчыларын кончуг шалыпкын октап турар узун, шилгедек оолду хүреш эгезинден-не эскерип келдивис. Бичии оолдарның ат-сывын таныыр эвес, кым боор ол дижип орувуста чарлай каапты. Өвүрнүң Арзылаң мөгези Чимит Чымбаевич Кууларның оглу Субудей Куулар ышкажыл. Ам-на эскерип орарывыска, Чимит Куулар кара олчаан, девиири-даа чараш, хүрежи-даа дүрген-дир. Бо салыгда удурланыкчызын ол катай хаккаш, дүжүрдү.

Бай-Тайганың адын төлептии-биле тудуп чоруур аныяк мөге Сайын Кашпык-оол бо-ла болгай. Шагаа байырлалының хүрежинде ол шүглүп каанын көрүкчүлер сактып чугаалажып, ооң шыырак мага-бодун, хертеш сынын, чоргаар девиин магадап ор бис. Ол база-ла бодунуң онаан чииги-биле октааш, 16 мөгениң санынче кирди. Ам база Сайын шүглүп үнзе хөңнү.

Улуг-Хемден чооктан бээр көстүп келген аныяк мөге Камгалакчы Монгушту ооң күдер, хүрең мага-бодун магадап, көрүкчүлер «шоколад» деп шолалай шаап алган, аарыкчылап орлар. Шынап-ла, узун, бедик, шыырак, күдер мага-боттуг мөге бо. Шагаа байырлалының хүрежинге Сайын Кашпык-оол биле арткаш, ол үжүүрлешкен. Ам база иелээ артса, хөңнү.

Кайы кожууннуң мөгелери хөй болгаш күштүгүл? Бо удаада Бай-Тайганың, Улуг-Хемниң, Өвүрнүң, Чөөн-Хемчиктиң, Сүт-Хөлдүң, Бии-Хемниң мөгелериниң ады удаа-дараа үнүп тур. Сес мөге артканда, оларның дөртү Улуг-Хемден болду. Спорт ажылы ында эки чоруп турарының бадыткалы ол ышкажыл. Өвүрден Чимит Кууларның өөреникчилери эр хейлер, келир үеде тулган мөгелер олар болуру чугаажок-тур.

Арткан сес мөгени девидип тур: ол дээрге Бай-Тайгадан Сайын Кашпык-оол, Улуг-Хемден Камгалакчы Монгуш, Сүбудей Шойдук, Аяс Сат, Өвүрден Субудей Куулар, Даш-Чимит, Кызылдан Сайын Мижит-Доржу, Чөөн-Хемчиктен Лакпаа Сат олар-дыр.

Кашпык-оол Сайынга таварышкаш, Субудей Шойдук октатты. Өвүрнүң Субудей Кууларга Аяс Сат, Сайын-Мижит Доржуга Лакпаа Ондар, Камгалакчы Монгушка Даш-Чимит октатты. Шупту шыырак мөгелер артып турар болгаш, оларның хүрежи кончуг солун: хончу, кажыкка чедир демисешкеш, чүгле ынчан октажып турлар. Сесче киргеш кагдырыпкан мөгелерге шаңналдарны Чаан мөге Эрес Кара-Сал, Арзылаң мөгелер Сайын-Белек Түлүш, Седен-Очур Кара-Сал, Начыннар Айдың Очуржап, Семис-оол Опанас олар тывысты. «Тиилелгеже чүткүл» деп тускай шаңналды Сактаа Сагаан-оолга, эң аныяк мөге дээш Майдыр Монгушту шаңнады. «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партиядан депутатка кандидат, ТР-ниң алдарлыг артизи Олег Сарыглар чыылган чонга байыр чедиргеш, деткикчилеп, шаңналдарны мөгелерге тывысты. Эң солун болгаш улуг шаңнал – Россия Федерациязының алдарлыг тренери атты Владимир Хууракович Түлүшке тывысты.

Дөрт мөге артканда, Камгалакчы биле Субудей Куулар, Сайын Кашпык-оол биле Сайын Мижит-Доржу олар аай-дедир хончу чедир тудушкаш, бир шаг болганда окташты.

Сөөлгү ийи мөге арткан: Сайын Кашпык-оол биле Камгалакчы Монгуш. Сайын ийи удаа арга ажыглааш, октаар часты, узун болгаш шыырак Камгалакчыны көдүрери берге болбас аргажок. Ол хончулаштырарын манап чоруп турары илдең, идепкей чок, быжыгланып алган тур, а Сайын хөделип-ле турар. Стадионнуң ийи талазында көрүкчүлер удуланыкчылар апарып, бирээзи «Улуг-Хем, Улуг-Хем!» деп , а өскези «Бай-Тайга! Бай-Тайга!» деп алгырышкан орлар. Ынчалдыр удурланыкчылар тиилелге дээш, кайызы-даа чаныш-сыныш чок тутчуп, хончулажып, кажык тыртып шаг болду. Адак соонда Камгалакчы бир хөделген соонда Сайынны октап кагды.

Бо удаада Камгалакчы Монгуш тиилеп, аарыкчыларын өөртү. Стадион иштинче кире халчып кээп, Камгалакчыны өрү октап, өпейлеп турлар. Сайын Кашпык-оол үжүүрлежип каан. Тиилекчиниң шаңналы — 50 муң рубль, үжүүр былаашканының – 25 муң. Эр хейлер! Ам-даа хөй чылдарда удур-дедир тутчуп, тиилелгени бүгү назыда былаажыр мөгелер-дир.

Аныяктарга тиилелгеже орукту ажыдарынга улуг салдарлыг мындыг хүрештерни удаа-дараа организастап турары өөрүнчүг-дүр. Бо хүрештен дыка-ла хөй аныяк мөгелерни танып-билип алдывыс.

Светлана Балчыр.

"Шын" солун