Кичээнгейде – Чөөн-Хемчик кожуун

Кожууннарның хөгжүлдезин таварыштыр бүгү республиканың турум хөгжүлдезин хандырар ужурлуг бис» — деп, август 13-те Чадаанага болган үнүүшкүннүг хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол медеглээн. Түңнелдерни үндүрүп тура, ол сайыттардан база Чазак Даргазының оралакчыларындан Чөөн-Хемчик кожууннуң хөгжүлдезинге «республика көрүжүн ажыглаарын» негээн.

Чазак Даргазының бодалы-биле, Тываның эрге-чагыргазы кожууннуң хөгжүлдезинге ажык-дузаны күштелдирип болур, бодунуң соондан чаа бүдүрүлгелерни база чаа ажылчын олуттарны тургузарынче «тыртар» шиитпирлерни сүмелээр ужурлуг. «Бистер — үүрмек хуу айтырыгларны шиитпирлевес ужурлуг бис, ол кожуун чагыргазының херээ-дир, ону республиканың эрге-чагыргазы солуп шыдавас. Чазактың сорулгалары өске: «Кожууннарның хөгжүлдезин таварыштыр бүгү республиканың турум хөгжүлдезин хандырар ужурлуг бис. Акша-хөреңги кииреринге кожуун сонуургалдыг апаар кылдыр бистер тодаргай хүрээлелди тургузар ужурлуг бис. Тываның элээн каш кожууннарының баштыңнары мында турары таварылга эвес. Бөгүн бистер Чөөн-Хемчик кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң айтырыгларын анаа-ла көрүп турар эвес, аңаа хамаарыштыр шиитпирлер хүлээп ап турар бис. Бистер өске кожууннарның айтырыгларын көрүп тура ажыглап болур ажылдың системазын тургузар ужурлуг бис» — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.

Шынын чугаалаарга, хурал боду Чазактың кежигүннериниң Чөөн-Хемчикке баш бурунгаар кылып чоруткан бөлүк хемчеглериниң түңнел кезээ болган. Яамыларның база ведомстволарның специалистери кожуунда тускай сорулгалыг программаларның база төлевилелдерниң, ооң иштинде «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң боттанып турарының, ол ышкаш орулга баазазының база үндүрүг чурумунуң байдалының бүрүн сайгарылгазын кылганнар. Тываның Баштыңының Айтыышкыны-биле он ийи чурттакчылыг суур бүрүзүнге Чазак кежигүннериниң киржилгези-биле чоннуң хуралдарын эрттирген. Кожуун төвү Чадаана хоорайның чурттакчылары-биле Тываның Баштыңы ийи шак ажыг үениң дургузунда чугааны кылган. Шолбан Кара-оол Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге хамаарыштыр Чазактың ап чорудуп турар хемчеглериниң дугайында, ооң иштинде Россияның Чазаанга камгалаар бөлүк программаны белеткеп турарын, Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылынга, Кызыл хоорайның 100 чылынга белеткел ажылдарының база Чөөн-Хемчиктиң девискээри-биле эртер, Тываның барыын талазының экономиктиг хөгжүлдезиниң чаа өзээ болур «М-54» федералдыг оруктуң угланыышкынын эде көөр ажылдар дугайында тодаргай чугаалап берген. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелин боттандырарынга хамаарыштыр Шолбан Кара-оол аңгы доктаагаш, ооң кол утказы чүл дээрге суур бүрүзүнге бүдүрүлге көстүп кээри база аңаа чижилгелиг бараанны бүдүрери, ажылчын чаа олуттарны тургузары деп чугулалап демдеглээн.

Тываның Баштыңы чадаанажыларга хоорайга күш-культура-кадыкшыл комплекизиниң тудуу эгелээриниң дугайында өөрүнчүг медээни дыңнаткан. Бо сорулгага тускайлаан 22 ажыг миллион рубль республиканың Саң-хөө яамызының агар санынче кирип келген. Объектиниң тудуу 2014 чылда ажыглалга кирген турар ужурлуг.

Чурттакчы чон сагыш аартып чоруур айтырыгларга, темаларга хамаарыштыр хөй айтырыгларны салып, санал-сүмелерни киирген. Ооң иштинде транспорт, харылзаа хандырылгазының айтырыгларының дугайында, «Суурнуң социал хөгжүлдези» деп федералдыг тускай сорулгалыг программага киржилге, «Россельхозбанкының» ажылының дугайында, чурттаар бажың айтырыглары, кадык камгалалының база өөредилге албан черлеринде күш-ажыл төлевириниң дугайында дээш, өске-даа айтырыгларны чугаалашкан. Санал бергеннерниң хөй кезии амы-хуунуң дугайында эвес, а хоорайга, кожуунга, ооң келир үезинге хамаарыштыр чугаалап турганын демдеглээр апаар. Ылаңгыя оруктарның байдалының, школаларны тударының эргежок чугулазының, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадырынга таарымчалыг байдалдарны тургузарының дугайында база чугаалашкан. Тываның Баштыңының кожууннарже орус дылдыг специалистерни чорудуп, ажыл-агыйга киириштирериниң дугайында эгелекчи саналын деткээн. Чадаанаже чылдың-на Yстүү-Хүрээни, фестивальды сонуургап көөрү-биле база Россияның Маадыры Сергей Шойгунуң төрээн чурту-биле таныжары-биле Россияның булуң бүрүзүнден хөй аалчылар кээп турарындан ол орус дылды билириниң шынарын бедидеринге дузалаар, таарымчалыг социал хүрээлелди тургузар дээрзинге кижилер бүзүрелдиг.

Кожууннуң чурттакчыларының киирген сагындырыглары, тургускан айтырыглары, санал-сүмелери Чазак хуралынга шыңгыы, чидиг сайгарып, чугаалажыышкынның база доктаалче кирер шиитпирлерни ажылдап кылырының үндезини болган. Социал-экономиктиг байдалга ниити үнелелди Чазак Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов берген. Ооң медеглээни-биле 2013 чылда кожууннуң экономиказында чамдык чогумчалыг угланыышкыннар демдеглеттинген. Yндүрүглер база үндүрүг эвес киирилделер бирги чартык чылда 2012 чылдың бо-ла үези-биле деңнээрге, 13 хууга өскен болгаш 35 миллион 552 муң рубльди тургускан. Малдың баш саны 27,7 хууга өскен болгаш 19 899 башты тургузуп турар, сүттү бүдүрери 9 хууга, эътти 24 хууга өскен. Ооң-биле кады 2012 чылдың түңнелдери-биле республиканың эң улуг кожууннарының бирээзи кожууннарның рейтингизинге 18-ки черни ээлээн. Кожуун бюджединиң бодунуң орулгалары эвээжээн, негелделерге дүүшпес автооруктарның хемчээли өскен, ажыл чок кижилер көвүдээн. Чурттакчы чоннуң көжердүжери – 557 кижи болган. Кожуун чагыргазының баштыңы Байбек Монгуш бот-шүгүмчүлелдиг илеткел кылгаш, дыка хөй айтырыглар республиканың эрге-чагыргазының дузазы чокта шиитпирлеттинмес дээрзин чугаалаан.

Хуралдың киржикчилериниң саналдааны бөлүк хемчеглерни республиканың яамы, ведомстволарынга немелде ажылдап кылганының соонда Тываның Чазааның доктаалынче киирер. Ынчаар кылырын Тываның Баштыңы негээн. Ол пункт бүрүзүнге чүгле эргежок чугула чарыгдалдар эвес, а манап болгу дег социал-экономиктиг түңнел кирип турар экономиктиг үндезинни көргүскен турар ужурлуг деп медеглээн. Оон аңгыда Шолбан Кара-оол онза кичээнгейни тудуг материалдары үндүрер цехтерни тургузарынче база хөгжүдеринче, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадырынче, социал албан черлерин тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң экология талазы-биле арыг эът, ногаа аймаа база сүт продуктулары-биле хандырарынче угландырарын сүмелээн.

Анна Лачугина.