Езулуг бай кижилер чурту — Тыва

Бистиң төрээн, ынак чуртувус Тыва Республикаже ооң ырак-узаан түвексинмейн, делегейниң янзы-бүрү чурттарындан кижилер чылдың кайы-даа үезинде үргүлчү аалдап кээп турар. Чамдыктары ажыл-агый аайы-биле, өскелери анаа-ла сонуургап, дыштанып алыр дээш чедип кээр. Оларның шуптузу аян-чорук чоруур бетинде эш-өөрүн таварыштыр азы Интернет дузазы-биле Тыва дугайында медээлерни чыып, көрбээн-даа болза, ооң-биле таныжып алырлар. Ынчалза-даа: «Тыва деп чүү черил?», «Ында кандыг езу-чаңчылдыг, культуралыг чон чурттап турарыл?», «Ынаар баары айыыл чок ирги бе?», «Тываже аян-чорук сонуурганчыг болур бе?» дээн чижектиг айтырыгларны боттарынга чаңгыс эвес катап салып, чигзине-даа бээр боор оң. А кажан олар маңаа чедип келгеш, тоолзуг черниң айдыс агаарын тынып, хол дегбээн арга-арыынга, тайгаларынга селгүүстеп, эрте-бурун чоннуң чаңчылдары-биле таныжып, делегейде алдаржаан хөөмей-сыгытты дыңнааш, кызыгаар чок магадап, канчаар-даа аажок сеткил ханып чанарлар. Кижилерни ала-чайгаар хаара тудуптар, тускай сорунзалыг, тывызыксыг Тыва чуртунуң баажызы чүдел? Ону кым-бир кижиниң тайылбырлаары чөгенчиг. Ынчалза-даа өске кижиниң көрүжү чөптүг, чедер-четпес чүүлдерни дүрген эскерер дижир болгай. Ону барымдаалап бистиң республикавыстың аалчыларының Тывага хамаарыштыр көрүжүн, үзел-бодалын сонуургап көрээлиңер.

Август 13-14-те «Саян дээрбээ» — Красноярск край, Хакас Республика, Тыва Республика» информастыг турнуң киржикчилери Тывага аалдап чораан. Оларның аразында чүгле Россияның билдингир МИЧ-теринден эвес, а Германия, Чехия, Япония дээш, өске-даа чурттардан журналистер бар. Ук хемчегниң кол угланныышкыны — Сибирь регионнарынга туризмни сайзырадырының аргалары. Коллегаларым-биле кады август 14-те Бии-Хем кожуунда «Аржаан-2» базырыктың «Хааннар шынаазынга» чедип, оларның мээң черим дугайында түңнелдерин дыңнадым.

Ахим Зилке, Германия:

— Мен Тывада бир дугаар келгеним бо. Баш бурунгаар ооң дугайында дыка хөй чүүлдерни билип, таныжып алган-даа болзумза, херек кырында маңаа чедип кээрге, кайгамчык-тыр. Агаар-бойдус хуулгаазынныг-биле дөмей. Сибирьниң янзы-бүрү регионнарынга чорааш, улаштыр Тываже углап, Саян дагларын ажып кээрге, бир-ле өске делегейже кирип келген дег. Кызыгаары көзүлбес хову-шынаалар, семдер-семдер, ногаан ыяштарлыг тайга-эзимнер, өндүр чаагай, бедик даглар, кылаң кара суглар, сүүзүннүг агаар кандыг-даа кижиниң сеткилин тоомча чок арттырбас деп бодаар мен. А тыва чоннуң эвилең-ээлдек, бөдүүн, биче сеткилдиин чугаалап канчаар. Амгы үениң нарын байдалдарында Черде мындыг солун культуралыг, онзагай езу-чаңчылдарын салбаан улус ам-даа бар-дыр деп билдим. Ынчалза-даа чүү-даа чүве ийи талалыг болур болгай. Ооң дугайында база чугаалаксап, сүмелекседим. Информастыг турнуң кол айтырыы туризм сайзыралы болганда, ол талазы-биле Тывада шупту эптиг байдалдарның барын демдеглекседим. Оларны чүгле шын углаары арткан-дыр ийин. Ниити инфраструктураның хөгжүлдезин дүргедедири чугула. Ол дээрге республикаже транспорт-биле чедип алырының аргалары, туристерниң хандырылгазы, хемчеглер болур дээн болза, тодаргай организастыг ажылды чорудары. Туризм адырынга мээң амы-хууда сүмелексээр чүүлүм — даштыкы дылдарга чугаалажып билир кижилерниң санын көвүдедир болза эки. Чогуур чугаалажыышкын, харылзаа чокта кижи дыка хөй чүүлдерни чедир билбес болуп артып каар-дыр. Чижээлээрге, мен Германияга баргаш, сайгарлыкчы эш-өөрүмге азы инвесторларга Тываны рекламалап, чарлаар дээн болзумза, регион дугайында чедимчелиг медээлер берип шыдавас мен. Ажыл-агыйжы чүүлдерге чүгле сеткил-сагыш хайынган чугаадан аңгыда, ылаптыг барымдааларны дыңнадыры чугула болгай. Ынчангаш дылдарны шиңгээдип, организастыг ажылды улам экижидерин күзээр-дир мен. А мен катап-катап Тывага ынакшылымны илередип, 2014 чылда база келир мен деп аазадым.

Милан Данек, Алена Жаковска, Чехия, хостуг журналистер:

— Өөм ээзи шагдан тура Тываже аян-чорук чоруурун күзеп чораан. Бо чылын ооң күзели бүткени бо. Чер аразы ырак боорга, чамдыкта «чүү деп оранче баарым ол ыйнаан, түренчиин» деп бодап-даа чордум. Оон харын маңаа кээримге, шупту чигзиниишкиннер эсти берген. Бир дугаарында, агаарның арыын, бойдустуң каазын магадап ханмадывыс. А Тыва черниң делгемнериниң дугайында чугаалаан-даа херээ чок. «Хостуг-шөлээн», «бойдус-биле аяннажылга», «чоргаарал» деп билиглерниң утказын маңаа келгеш, долузу-биле угаап билдивис. Бистиң чуртувуста болза, чурттакчы черлерниң аразы улуг дизе, 1-2 километр болур. Мында хостуг девискээрлер эңдерик, ол кайгамчык-тыр. Журналисчи ажыл-чорудулгамдан аңгыда, университетте биология башкылап турар мен. Ынчангаш ол талазы-биле база эскерген чүүлдерим хөй: силерге химиктиг эм-таң аймаан ажыглаары албан эвес ышкажыл, долгандыр, харын-даа базым бүрүзүнде эм оъттар, үнүштер чаттылып чыдар. Эмнээр шынарлыг аржааннар, хөлдерниң хөйүн! Мал-маган азырап тударынга таарымчалыг байдалдарны бойдус силерге чайгаар сөңнеп турар. Чогум агаар-бойдус мында аажок дошкун деп билдивис, ынчалза-даа кижи боду күзелдиг, чүткүлдүг болза, кандыг-даа үүле чайгаар бүдер. Кежээ, кызымаккай болуп, Тыва Республиканы алдаржыдып, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чугаалап турары дег, «Тывага бүдүрген» деп барааннарыңарны делегей рыногунга дүрген тарадырыңарны күзедим. Чижээлээрге, тыва сүттү, эътти чооглааш, оларның кайы хире амданныг болганын сөстер-биле дамчыдып шыдавас-тыр мен… Сеткил-сагыш хайныышкыны-биле хөйнү көрдүвүс, билдивис, ынчангаш чүгле: «Езулуг бай кижилер чурту — Тыва» деп домак-биле Тывага аян-чоруувусту ниитизи-биле түңнекседим.


Игорь Стомахин, Москва, «Страна.ру»:

— Каш чыл бурунгаар база бир пресс-турга киржип чорааш, Абакандан Саян-Шушенскиниң камгалалдыг черинче бар чыда, Тываны чорук аайы-биле эрткен мен. Ынчан-на бо черниң делгемнерин кайгап ханмаан мен. Чүге дээрге бистиң чуртувустуң ортаакы черинге горизонтунуң дорт шугумун көөр болзуңза, а Тывага ындыг эвес: дагларның, аргалыг бүүрелчиннерниң горизонтуда дыйлагар шугумнары кижиниң сагыш-сеткилин бир-ле онзагай оожургадып, тааладып кээр. Улуг хоорайның амыдыралындан дыштанып, дыка хөй эки энергияны сиңирип алыр. Маңаа тургаш кижи ала-чайгаар чардыгып, ыры-шүлүк чогаадыксап, философтуг чүүлдерге боданыксаар апаар. Бо келгеш Тыва-биле чоок таныжып, өгге чурттап, тыва чоннуң ук-төөгүзүн, культуразын сонуургап, ажыктыг дыштанып турарымга дыка өөрүп тур мен. Күчүлүг Улуг-Хемниң эриинге барып, даглар артынче кирген хүннү хайгаарап турарга, магалыг-дыр. Бойдустуң онзагай каазы тыва чоннуң хүн бүрүде амыдыралынга, чүдүлгези сарыг-шажынга тускай салдарны чедирип, оларны бир янзы кылдыр көргүзүп турар. Тыва чон аажок эвилең-ээлдек, оожум-топтуг, биче сеткилдиг, төрээн черинге бердинген улус-тур. Бо байдалдар шупту каттышкаш, кандыг-даа кижиниң сагыш-сеткилинге балалбас ис болуп, таңмаланып артып каар. Ону чаңгыс сөс-биле илередири берге.

Өске сайзыраңгай чурттарга аян-чорук аайы-биле чоруурга, базым бүрүзүн ыяк белеткеп каан болур. Чижээлээрге, бир-ле чурумалдыг черге баар дээн болза, аңаа чедир девискээрниң хемчээлин метрге чедир чуруп-көргүзүп, оң азы солагай талазынче көрүптерге, ол-бо чараш чүүлдер көстүп турар деп медээлер айыткан табличкаларны чер бүрүзүнде аскылаан… Чамдыкта сонуурганчыг эвес апаар. Мен бодаарымга, кижи бүрүзү чүнү-даа бир дугаар көрүксээр, ажыдыксаар ышкаш. Тывага келген кижи дараазында минутада, шакта, хүнде кандыг болуушкунга таваржып, кандыг черге баарын баш удур билбес. Ынчангаш ону тывызыксыг оран дээри-даа чөптүр. Маңаа туризмни сайзыратпас болза, оон аңгы каяа? Мында чайгаар бүткен бойдус байлактары: арга-арыг, тайгалар, хемнер-хөлдер шупту бар-дыр. Россияның чурттакчылары боттарының үнелиг үезин, эвээш эвес акша-хөреңгизин чарып, өске чурттарже чоруп турар, а херек кырында оларның күзели бо ышкажыл, тыва черде. Удавас Тыва Республика делегей чергелиг туризмге бодунуң чогуур черин ээлеп, ам-даа улам сайзыраар боор деп идегедим.

Екатерина Гусева, РФ-тиң Культура яамызының туризм талазы-биле федералдыг агентилелдиң специализи:

— Тывага бир дугаар келдим. Шуптузу солун-дур. Кижиниң сонуургалын хаара тудуптар төөгүлүг, магадап ханмас агаар-бойдустуг, езулуг тоолзуг черде чурттап чоруур аас-кежиктиг улус-тур силер. Маңаа туризмни сайзырадыры тус черниң экономиказының кол туруштарының бирээзи болур ужурлуг. ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң республикага туризмни сайзырадырда таарыштыр тургускан, ыяк планнаттынган ажыл негеттинип турар деп чугаазын аажок чүүлдүгзүндүм. Бир эвес мени бо дораан Тыва Республикаже туризмни хөгжүдер талазы-биле даалга бергеш чорудупкан болза, бир дугаарында, экологтуг болгаш этнографтыг хевирлерни шимчедип, дүргедедир дээш ажылдаар ийик мен. Чүге дээрге бо ийи хевирлерни сайзырадырынга шупту эптиг байдалдар бар-дыр. Тывага чораан ийи хүннүң дургузунда кады ажылдажылганың түңнелинде чогуур дугуржулгаларны чедип алдывыс. Ынчангаш бо талазы-биле элээн шудургу, чогаадыкчы ажылдаар бис.

Автордан: Тывага келген аалчыларның хөй санныг үзел-бодалдарының, чугааларының чүгле эвээш кезиин номчукчуга таныштырдым. Кажан аалчыларывыс Тыва дугайында чугаалап турда, оларның бир-ле тускай хей-аъттыг, бедик көдүрлүүшкүннүг байдалын кижи эскербес аргажок. Ынчангаш журналистер чанар дээш автобуска олурупкаш чоруп турда, оларның соондан байырлашпышаан иштимде: «Кижи Тывага төрүттүнгеш, хүн бүрүде аңаа амыдырап-чурттап чорааш, ооң тывызыксыг чаражын, ховар байлактарын, тускай культуразын эскербестеп, тоомча чок чаңнай бээр болгай, а өске черлерден келген аалчыларывыс бистиң төрээн черивисти тоол чурту дижип, чүгле ыдыкшытпас-тыр көрем» деп бодап, «Бурун чуртум ынак Тывам, өршээ!» деп чалбарып турдум.

Азияна Тау.

"Шын" солун