«Аржаан» базырыынга аалдап барган

2001 чылда Тывага К.В.Чугуновтуң удуртулгазы-биле чоруткан археологтуг казыышкыннар бичии республиканы бүгү делегейге диңмиредипкенин билир бис. Оон бээр-ле казыышкыннар эки түңнелдерлиг болуп, археолог эртемниглерни шуут-ла кайгаткан.

Бии-Хем кожууннуң девискээринде делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан келген студентилерниң «Хааннар шынаазы-2013» археологтуг майгын лагериниң ажылы ам-даа уламчылап турар. Аңаа РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Александрович Толоконский Тывага сургакчылаашкынының үезинде бүгү делегейде ат-сураглыг апарган «Хааннар шынаазы» базырыктар девискээринге Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оол-биле барып, археологтарның ажылы-биле танышканнар. Олар баштай-ла Аржаан суурнуң чоогунда базырыкта дилээшкин ажылдары кылып турар археологтар биле студентилер чанынга доктааганнар.

«Хааннар шынаазының» тывызыктарын арга-дуржулгалыг археологтар келген аалчыларынга базырыктарны көргүзүп тургаш, тодаргайы-биле таныштырганнар. Студентилерниң аразында уругларның бирээзи «Экии» деп тывалап мендилежирге, харыызынга ТР-ниң Чазак Даргазы Ш.Кара-оол чымчак сөстерни орус дылга чугаалады. Ол-ла студентилер чанында тыва оол ажылдап олурарын эскерип кааш, чоокшулай бээримге, мени танып кагды. Лагерьниң 2-ги ээлчээниң хаашкынында ужурашканым ТКУ-нуң студентизи Субудай Сундуй болду, улаштыр бо сезонда база артып калган. Базырыктың кырында даштарны казып уштурун ол тайылбырлады. 3-4-даа базырык бар, кижи бүрүзү чепсек-херекселдиг чай чок ажылдап турлар, оларга В.Толоконский айтырыглар салырга, ажылдавышаан харыылап олурдулар. Мында даштыкы студентилер орус дылды эки шиңгээдип алганын эскердим. А келген даргаларны Ак-Хөл чанында базырыктар-биле таныштыргаш, ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң яамызының сайыды У.С.Ондар майгын лагерьже чалаан.

Лагерьниң девискээринде майгыннарны чурум-чыскаалдыг тургускан, долгандыр арыг-силиг, шупту чүве таарымчалыг. Ооң-биле чергелештир информация төвүнде телевизорну тургускаш, өөредилгелиг лекцияларны, угаан оюннарын эрттирип турары солун, оон ыңай Интернетче кирип болурунуң аргазы бар. Археологтуг казыышкыннар дугайында Тываның археология экспедициязының начальниги А.В. Семенова аалчыларга Тываның база бир эртинезиниң дугайында видеороликке көргүзүп тайылбырлады. Тыва чурту, чүгле Сибирьде эвес, Россияга болгаш делегейге билдингир, алдын, мөңгүннүг хаан, кадын чевээ, агаар-бойдузу, чер иштинде казымал байлактары-биле онзагайын Виктор Александрович сонуургал-биле көрүп, магадап демдеглээн. Оон улаштыр лагерьде найыралдың одаа кылдыр долгандыр борбак ыяштарны сандайландыр тургускан шөлге аныяктар-биле ужуражып, оларның салган айтырыгларынга тодаргай харыылап, ажыт-чажыт чокка чугааны чоруткан. Делегей чергелиг кады ажылдажылга чөпшээрежилгени болгаш бот-боттарының аразында найыралды быжыглаарын, аңгы-аңгы чурттардан келген студентилер чаа-чаа эш-өөрлүг болурун болгаш тывызык оранның чараш бойдус чурумалын, хүн бүрүде өскерлип турар агаар-бойдузун чуртунга баргаш сонуургадып чугаалаарын чагаан. Оон ыңай Кызыл — Курагино демир-орук тудуунуң төлевилели Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге кончуг улуг ужур-дузалыг бурунгаар хөгжүлде-дир деп, ол демдеглээн. Даштыкы чурттардан студентилер боттарының төрээн черлериниң дугайында база таныштырганнар. Соңгу Америкадан келген студентиниң орус дылды өөренип алганын В.Толоконский онзалап көрдү. Оон-даа өске даштыкы чурттардан келген студентилер хөөмейни кайгап ханмаанын, тыва дылга онзагай сонуургалын база илереткеннер. Тыва студентилер мурнундан Москвада өөренип турар Меңги Долаан аныяктар форумунуң талазы-биле айтырыгны тургускан. Бо студент 4 дугаар курста, дээди өөредилгениң эртемин чедип алгаш, Тывага ажылдаар, археологтар лагеринде чаа келгенин кысказы-биле таныштырды. Россияның студентилеринге форумнар кайда-даа эртип турар болгаш моон-даа соңгаар ооң хөгжүлдезинге деткимчени көргүзерин В.Толоконский чугаалады.

Бии-Хемниң девискээринде Аржаан суурнуң чанында Хааннар шынаазындан хаан биле кадынның кавай чевээн казып тыпкаш, бүгү делегейниң чонунга бараалгатканының дугайында лагерьде келген студентилер улуг сонуургал-биле чугаалаар болдулар. Көшкүн амыдыралдыг бурунгу өгбелеривис үнелиг эртинелерин болгаш бедик культуразының онзагай демдектерин биске арттырган, ынчаарга бо онзагай херечилерни Интернет четкизинден-даа эвес, бодунуң караа-биле көөр арга бисте бар деп, Шолбан Валерьевич онзалап чугаалады. Ооң соонда студентилер аалчыларга ужурашканынга өөрүп четтиргенин илереткеннер. Лагерьниң удуртукчулары аалчыларга Орус география ниитилелиниң чаңгыс аай хевин белекке сөңнээннер. «Аалга келген кижи аяк шай ижер» деп ужур-чаңчылды аалчылар сагывышаан, байырлашкаш чоруптувус. Археологтар биле студентилер базырыкка казыышкын ажылын уламчылавышаан, эрте-бурунгу төөгүнүң материалдарын дилеп тывары солун-даа, берге-даа.

Россияның география ниитилели бүгү-делегей ужур-дузалыг Тываның этниктиг культура салгалын болгаш кайгамчык чараш бойдузун камгалап арттырарынга үлүг-хуузун киирип турары өөрүнчүг. Азия төвүнде бичии Тываже катап келир күзелин илереткен студентилер хөй болду.

Анисья Тюлюш.
"Шын" солун № 93 2013 чылдың август 13