Тайга саадын дайнаал

2013 чылдың кол девизи — «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилел Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалы-биле боттанып эгелээн. Ооң баштайгы шилилгезинге делгелге май 24-те «Сүбедей» спорт комплекске эрткенин кончуг эки сактыр бис.

Аңаа тус черниң «Тывага бүдүрген» продукциязын делгеп салган сайгарлыкчыларның идепкейлии-биле киришкенин демдеглевес аргажок. Оларның малдың сүдүнден янзы-бүрү аъш-чемни кылганын, ыяштан, демирден, честен болгаш пөстен даарап бүдүрген барааннарын магадап көргеш, кайгамчык уран-шевер, алдын холдуг чон-дур деп үнелээр-дир мен.

Тывага бүдүрген барааннарның кол-ла онзагай талазы – тус черниң арыг, чиг эттен кылган барааннары болур. Бистиң республикавыс — агаар-бойдузу-биле эң арыг девискээрлерниң бирээзи, ынчангаш маңаа бүдүрген аъш-чем болгаш өске-даа бараан аймаа дыка эки арыг болур. Улуг хоорайларда дег хоралыг фабрикалар, заводтар бисте чок, каас-чараш бойдус чурумалдыг, камгалалдыг черлер бар. Ынчаарга бистиң республикавыс арга-арыг девискээриниң талазы-биле улуг кезиин ээлеп чыдар, ооң шөйлүп чоруткан тайга-сынында база бир бүдүрүп болур үүже — дайнаар саат барын номчукчуларга сонуургадыйн.

«Тыва Республиканың күш-ажыл рыногунда дүшкүүрлүг чорукту чавырылдырары» программазы-биле Кызыл хоорайда хуу ажыл-ижин тургузуп алган сайгарлыкчы Ужар Викторович Монгуштуң бүдүрүлгезинге таныжып четтим. Хоорайның адаа талазында Таежная кудумчузунда коммунизм үезинде улуг бүдүрүлге турган хевирлиг, үптеттинип, октаттынган бажыңның бирги каъдында өрээлди септеп алганын эскердим. Кире бээривиске Ужар Викторович боду, Петр Белек-оол болгаш Дадар-оол Очур чай чок ажылдаан олурлар. Фотограф Айдың биле мени Ужар Викторович уткуп алгаш, дораан-на ажылы-биле таныштырды.

Оларның ажыл-чорудулгазы чүгле республикада эвес, кожа чыдар регионнарда безин билдингир. Тодаргайлаарга, тус черниң барааны — тайганың дайнаар саадын садып-сайгарып турары-биле өскелерден онзагай. Бо сайгарлыкчы ажылын 2012 чылдың август айда хуу иш кылдыр эгелээн, бо чылын юридиктиг албан чери «Өлчей» бүдүрүлгези деп адаанын чугаалады. Ооң мурнунда 3 кижи ажылдап турган, ам 2 ажылчын олутту немээн. Ажыл эртен 9 шактан кежээ 6 шакка чедер, неделяның улуг-хүнүнде дыштаныр.

Ужар Викторович бо ажылы-биле кады даараныр цех барын немей чугаалады. Ында 5 шевер кыстар хаара туттунган, чоннуң киирген чагыгларын даарап турарлар, чижээ, автомашина чадыглары, школачыларның дүрүм езугаар кедер формазы дээш, аңгы-аңгы хевирниң идик-хеви. Ынчангаш юридиктиг албан чери кылдыр тургустунганын билдим. Бүдүрүлгезин улгаттырарынга сорулганы салып алган тура-соруктуг, бурунгаар көрүштүг аныяк сайгарлыкчы-дыр деп эскердим.

Дайнаар саатты аңгы-аңгы кожууннардан Бии-Хем, Өвүр болгаш Каа-Хемден эккеп турар, ында ыяш дилдирер пилорамалыг оолдар дужаап турарын дыңнатты. Чижээ, 1 килограмм саатты 300-350 рубльге шынарын көрүп тургаш, хүлээп алыр. Ол хүн 16 килограмм тайга саадын 350 рубльге хүлээп алган, ооң шынарынга бо өртек дүгжүп турары-биле 5600 рубльди туда санашкан. А бүдүрүлгениң ажылчыннары ол саатты ортумак савага хайындыргаш, шүүреп алыр. Ынчангаш олар бир хүнде 100 хапты кылып алгаш, үндүр саарып турарлар. Ооң иштинде бир шарыышкынга 30 саатты ораап каар. Дайнаар саатты орааган ногаан өңнүг, бижиктиг кылын саазынын Новосибирск хоорайда чагыдып турарын, ону кылырда ажыглап турар өске-даа дериг-херекселин көргүзүп сонуургатты.

Оларның бо бүдүрүп алган барааны Кызыл хоорайның, республиканың кожууннарының, Красноярск край болгаш Хакас республиканың садыгларында хөйү-биле делгеттинген. Мен Танзыбейге бо саатты садып орарын көрдүм. Бедик Саян дагларын ажыр Тывага бүдүрген бараанның үндүр саттынып турарынга кижиниң хей-аъды көдүрлүп кээр чорду. Чогум кайда-даа дайнаар саат садып турар улус хөй, ынчалза-даа олар ону хайындыргаш, анаа-ла холдары-биле таптай тудуп алгаш, бичии савада сугда суп алган садып орарлар. А бо бүдүрүлгениң саатты болбаазырадып турарын караам-биле көрүп сонуургадым.

Тайга саады кижиниң кадыкшылынга база эки, аас иштин арыглаар, диштерни быжыглаар, боостаа аарыгларынга эки салдарлыг, аргалыг-ла болза, бичии уруглардан улуг назылыгларга мону дайнаарын сүмелээр мен. Садыгларда хөй чигир холумактыг, чүзүн-бүрүн өңнерлиг, каас-коя саазыннар-биле ораап каан сааттарга дөмейлээр ужур чок, тайга саады шынарлыг.

Түңнели. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң баштайгы шилилгезинге Ужар Викторовичиниң ажылынга тергиин үнелелди берип, шаңнаанын билир бис. А ооң шаңнал-макталы ажылдаар өрээлиниң ханазын каастап турар болду. Ажылынга кызымак, аныяк сайгарлыкчы келир үеде сорулгазы улуг-дур, аржаан суун болбаазырадып савалааш, садар дээн планын чажырбады. Арай-ла ажылдаар чери таарымча чок-тур. Бо талазы-биле Ужар Викторович билип тур боор, бистиң аравыска ол дугайында чугаа болбады.

Деткимчени алгаш, кандыг-даа бергелер таваржып турза-даа, тура дүшпейн ажылдап чоруур аныяк сайгарлыкчының ажылы буянныг иш-тир.

Анисья Тюлюш.

"Шын" солун