Малды тарыдары – аарыгдан камгалал

Моол күрүнениң Баян-Өлгий аймааның, Сагсай база Улунхус сумуларының азыраан шээр болгаш мыйыстыг бода мал-маганының аразында ящурнуң (чараалаар аарыг) аарыының тывылганы-биле Тыва Республиканың мал эмнээр федералдыг хайгаарал албаны бистиң девискээрже бо аарыгның дамчып келир айыылы барын дыңнадып турар.

Ящур — азырал мал-маганның болгаш черлик адыр дуюглуг амытаннарның халдавырлыг болгаш дүрген нептерээр аарыы. Аарыгның тодаргай демдектери: мал халыыдаар, аас иштинге болгаш эмиглериниң база даван-даяк талазының кежинге оюлганнар тыптып кээр. Колдуу аныяк малдар аарыгны бодунга дүрген шиңгээдип алыр болгаш аарып эртери берге болур. Ящурдан (чараалаар аарыгдан) кижи база аарып болур! Аарыгның тарадыкчылары аарып турар мал-маган болгаш ооң даштындан аарый бергени, аарыгның тодаргай демдектери билдинмес (көзүлбес) үеде 1-ден 7 хонук, чамдыкта 21 хонук аарып турар. Ындыг мал-маган аарып турар үезинде агаарже халдавырлыг аарыгның өөскүдүкчүлери холушкан чараазы-биле, сүдү-биле база малдың сидии база чини-биле үнүп турар болгаш одар-белчиирни, мал кажааларын, эт-херекселди, мал чемин, суг ижер черлерни хирлендирип тарадыр.

Сактып алыр чүүл! Кижилерге аарыгның дамчып нептерей бээри – чүгле чиг сүттү база сүттен кылган чемни ажыглаанындан болур (эът дамчыштыр ховар болур), оон кажан мал-биле дорт харылзашкан ажыл үезинде (малды саап турда, чемгерилге үезинде, эмнеп турда база малды соп турар үеде) кижиже дамчыыр. Кижиден кижи дамчыштыр аарыг нептереп таравас. Бичии уругларның аарыыры, улуг кижилерге бодаарга, кончуг аар-берге боор.

Аарый берген малдың демдектери: аарыгның кончуг дүрген эртер таварылгазында оът-сиген чиир хөңнү чок болур, дайнаныры оожум, чараазы хөй төктүр. Малдың эъдиниң изии кадар 40,5-41,5 градус чедир улгадыр, ооң соонда чем чивейн баар, дайнаныры соксаар, 2-3 дугаар хонуктарда аас иштинге, малдың адаккы, үстүкү эриннеринге, адаккы чаагының диш чок талазынга оюлганнар тыптып келир, чамдык мал-маганның дуюг аразының чымчак кежинге болгаш эмиглеринге база оюлганнар тыптыр. Бо таварылгада улуг мал-маган 5-тен 14 хонук болганда база аныяк назылыг мал 1-ден 2 хонук болгаш өлүп хораар.

Аарыгны болдурбазы-биле кандыг хемчеглер ап болурул? Мал эмнээр хайгаарал эргелелиниң чөпшээрели чокка мал садып ап база садып-саарып болбас; малды садып алыр бетинде көдээ ажыл-агый эргелелинге, кожуун база суму чагыргаларынга бүрүткедир, кол одар аразынче садып алганы малды киирер бетинде карантинге албан тургузар; малды ящурга удур албан камгалал тарыышкынын эрттирер, кезек үе болгаш малдың эъдиниң изиин хынадыр; малдың азыраар, чемгерер чурумун шын ажыглаар, мал чемин садып алырда малдың халдавырлыг аарыгларындан хостуг девискээрлерден садып алыр; малды азырап, чемгерип, чем шыгжап турар кажааларын үргүлчү аштап-арыглаар, тускай холуксаалыг хоран эм-биле дезинфекцияны чорудар; малды согар бетинде албан мал эмчилеринге кадыкшылын шынзыдып хынадыр; малдың эъдин, сүдүн ажыглаарда кижилерге хора чогун тодарадыр болгаш мал эмчилеринге бадыткадыр.

Малды ящурдан аарый берген деп каразыышкын тыптып келзе, кылып чорудар хемчеглер: малдың ээлери база мал ажыл-агыйлыг бүдүрүлгелерниң ээлери, мал эмчилери дүрген-не күрүнениң мал эмнээр эргелелдиң албанынче дамчыдар; аарыгга каразыттырган болгаш аараан мал-маганны кажааларынга аңгылаар; каразыттырган девискээр иштинге малды согарын, малдың эъдин, сүдүн ажыглаарын соксадыр; мал-маганны каразыттырган девискээр иштинден үндүр садарын, малдың продукциязын, мал-маганның чемин база өске-даа чүүлдерни үндүрерин хоруур.

Аарыгны болдурбас дизе, чаңгыс арга – малдың аарыгга удур камгалал тарыышкынын эрттирип алыры. Бир эвес аарыгга удур кодан иштинде тарыттынмаан мал-маган бар болза, тарыттырып алыры-биле чурттап турар девискээр аайы-биле мал эмнелгелеринге баар.

2013 чылдың 6 айларының дургузунда республиканың мал эмнээр эргелелдиң ящурга удур камгалал тарыышкынны чоруткан: мыйыстыг боданы 36 010 башты тарыыр тургаш, 2 122 башка тараан, планы 67 хуу күүсеттинген, а шээр малдың 153 000 бажынга тарылганы кылыр тургаш, 158 907 башты тараан. Ынчап кээрде план 103 хуу ажыр күүсеттинген. Тарылга эрткен малды 6 ай болгаш катап тарыыр, ол тарылгалар октябрьда эгелээр.

Амгы үеде Тываның мал эмнелге эргелел албаны халдавырлыг аарыгларга удур 2 ажылчын бөлүктен тургустунган экспедициязы-биле Моол күрүне-биле кожа чыдар Мөңгүн-Тайга биле Өвүр кожууннарда барган ящур аарыын республикаже дамчып келбези-биле ажылдарны чорудуп, бода болгаш шээр мал бажынга камгалал тарылга ажылын уламчылап турар.

Чаяна Чыкай.

"Шын" солун