«Тывамның аныяктары-биле уламчылаар мен»

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаңгыс эвес: «Тываның келир үези бистиң эрес, кызымаккай, шудургу, бурунгаар көрүштүг, эртем-билиг чедип алган аныяктарывыстан улуг хамааржыр» — деп чугаалап турар болгай. Ынчангаш тускай эртем чедип алгаш, төрээн черинче ээп келген оолдар, кыстарның моон соңгаар салым-чолу, амыдыралы, оларның келир үеде сорулгалары кижини ала-чайгаар сонуургады бээр. Чоокта чаа Красноярск хоорайда Россияның социалдыг күрүне университединиң (РКСУ) доозукчузу, Красноярск хоорайда Тывадан студентилер чыыжының даргазы, спортчу, хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи Алексей Чанзанович Тюлюш-биле чугаалаштым. «Турза — узун, тутса — мөге» аныяк оолдуң чүгле даштыкы хевири чаагай эвес, а иштики делегейи база онзагай, байлак, тодаргай туруштуг кижи болду.

— Алексей, кандыг-даа кижи ук-дөстүг, төрел аймактыг болур. Бодуңну номчукчуга таныштырып көрем.

— 1987 чылдың апрель 12-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайга Ольга Чүльдүмовна, Чанзан Дамдынович Тюлюштерниң өг-бүлезинге улуг оглу болуп төрүттүнген мен. Бодумдан биче кыс дуңмам бар. 9 класска чедир Чадаананың школазынга өөренгеш, 2005 чылда Кызылдың №5 школазынга 11-ги классты доостум. 2006 чылда ТывКУ-нуң юридиктиг салбырынга белеткел курстарын эрткеш, 2007 чылда Красноярск хоорайда РКСУ-нуң «удуртулга экономиказы» салбырының «организациялар менеджментизи» деп мергежилче кирип алган мен.

— Кижиниң чуртталгазында студент чылдары уттундурбас артып калыр. Красноярск хоорайга студент чылдарыңны сактып көрем.

— Ийе. Мен школага тургаш-ла, башкарылга талазы-биле мергежил шиңгээдир деп сорулгалыг турган болгаш ол өөредилге черинче кирип алганымга аажок өөрээн мен. Кижи күзелдиг болза, өөредилгеге чайгаар сонуургалдыг, чүткүлдүг болур чорду. Ынчангаш бо талазы-биле бергедээшкиннер турбаан, ооң аңгыда хоорайның спорт мергежилиниң дээди школазынче барып турдум. Эртенги үеде университетке өөренгеш, кежээ школага эң шыырак дээн спортчулар-биле кады тренировкалап, хүрежип турдум. Ында тыва оолдар эңдерик. Оларның аразында Опан Сат дээш, оон-даа өскелер бар.

— Красноярскиде Тывадан чеже кижи өөренип турарыл база студентилер чыыжының президентизи кылдыр кажан эгелээн сен, Алексей?

— Амгы үеде 1000 ажыг, оларның иштинде 700 студентилер, а артканнары ында ажылдап, амыдырап-чурттап чоруур улус бар. 2009 чылда Тывадан студентилерниң дилээ-биле президентилей берген мен. Ол кезек үеде корум-чурум арай аскап, эки эвес байдалга турган. Ынчангаш меңээ келгеш саналдаарга, кайы хире берге болурун, шыңгыы харыысалга негеттинерин, амы-хууда үениң чарыгдаттынарын билип турзумза-даа, Тывамның аныяктарының чаагай чоруу дээш ажылче шымнып кирипкен мен. Бир дугаарында араганың салдарын эвээжедип, чок кылырының талазы-биле хемчеглерни боттандырып эгелээн бис. Чоорту байдал чүгээртеп, студентилер шупту бир демниг болуп, кадык-чаагай чуртталгаже чүткүлдүг апарган бис.

— Сен ажылдай бээриңге, корум-чурум талазы-биле байдал экижээн деп билдим. Чогум тодаргай кандыг хемчеглерниң ачызында ол чедип алдынганыл?

— Эптиг байдал тыптып кээрге-ле, чыыштарга, ужуражылгаларга, тематиктиг кежээлерге араганың салдарының дугайында тайылбырлыг чугааларны чорудуп, көргүзүглүг материалдарны нептередип, спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге маргылдааларны организастап, хөй-ниити хемчеглер үезинде эзиртир суксун садарын хоруп турдувус. Бир эвес арага ижип алгаш, корум-чурум үреп, багай аажылап, көскүлеңнеп турган болза, ол кижи-биле аңгы чугаалажып, чагып-сургап, чүге ынчаар чаңнап турганының чылдагааннарын тодарадырын оралдажыр бис. Ооң соонда катап чурум үрээн болза, ынчан хемчеглер шыңгыыраар. Кол чүүл болза — аныяктарның хостуг үезин шын болгаш ажыктыг ажыглап билир кылдыр билиндирип, угаадып алырында. Ынчан олар чайгаар кадык-чаагай амыдыралче чүткүлдүг, спортка хандыкшылдыг, сонуургалдарының аайы-биле бөлүктежип, багай чүүлдерден ырак апаар.

— Хөй-ниитичи кижиниң ажылы берге, онза кичээнгейлиг, дүн-хүн дивес ыяк белен турар болгай. Маңаа өзек дүрүмге чагыртыры чугула. Сээң ажыл-чорудулгаңның дүрүмү, кыйгырыы кандыгыл, Алексей?

— Ажылдап эгелээрде: «Че-ве, шупту чаңгыс дем-биле, тывалар!» деп кыйгырыгны салып, аңаа даянып ажылдап эгелээн бис. Ооң кол утказын тайылбырлаарга мындыг: Красноярск хоорай Тыва Республикадан ырак эвес болганда, студентилерден аңгыда, ында амыдырап-чурттап база доктаамал аай-дедир аргыжып турар кижилер дыка хөй. Оларның чамдыызы боттарын багай талазындан көргүзүп, «тыва» деп атты хирге-чамга борай бээр. Ынчангаш «тыва кижи» дээрге, өске улуска арай удурланышкак бодалдарны тывылдырар. Ону барымдаалааш, тыва кижи ховар дээн салым-чаяанныг, бурун езу-чаңчылдарлыг, ыдык төөгүлүг, уран-чечен, спортка ынак чон дээрзин бадыткаар дээш ажылдай берген бис. Мону чугаалап тура, кады ажылдап турар бөлүүмнүң ачы-дузазы, оларның улуг көдүрлүүшкүннүг, сорук кириишкинниг ажылы эвес болза, мээң ажылымның чедиишкинниг болуру чөгенчиг дээрзин айтыксадым. Кажан чаңгыс аай эп-сеткилдиг, ниити сорулгаларлыг бөлүк барда, чүнү-даа бүдүрүп, күүседип болур. Ынчангаш эш-өөрүмге канчаар-даа аажок четтирип, олар дээш чоргаарланып чоруур мен. Мээң күжүм — мээң командамда.

— Бо чылын өөредилге черин чедиишкинниг дооскаш, Тываже чанып келген-дир сен, Алексей. Бир-ле албан черинге тургустунуп, ажылдаар апаар. Ол дээрге, шуут аңгы амыдыралдың эгелээни болур…

— Ийе, харын, студент амыдыралдың үе-чадазы төнүп, чуртталганың дараазында чадазынче шилчиириниң үези келген.. Эгезинде чугаалааным ышкаш удуртулга-башкарылга талазы-биле сундулуг болганымда, аңаа хамаарышкан ажылды амгы үеде дилеп чоруп тур мен. Удуртукчу кижиниң ажыл-албанының дугайында чүгле теорияга эвес, а херек кырында бодум кежимге көрүп, үнелиг арга-дуржулганы Красноярск хоорайга шиңгээдип алган мен. Красноярск хоорайның чагырга чери, харын-даа крайның губернатору Л.В.Кузнецов-биле доктаамал харылзааны тудуп, оларның дилээ-биле «Янзы-бүрү националдыг аныяктарның эвилели» организацияны-даа башкарып турдум. Ынчангаш студентилеп турган үемде Тывамның аныяктары-биле эгелээн үүле-херээмни уламчылап, республиканың бурунгаар хөгжүлдези дээш, ам бо-даа болза, ажылдаарынга белен мен.

— Тывага чаа күш немежип, эриин ажыр энергиялыг, сеткилинден ажылдаарынга белен кижилерниң бирээзи келген дээрзи билдингир-дир. Ажыл-ишчи орууң кайыын, канчаар эгелээр деп бодай-дыр сен?

— Сөөлгү үеде дыңнаарга-ла, «ажыл чок, ажыл тывылбас» деп чугаалажыр. Мен бодаарымга, ол ындыг эвес. Амгы шагның аныяктары найысылалга ажылдаксаар, аңаа чурттаксаар. Хөй кезиивис Кызылче чүткүп, аңаа тургустунарын күзээр болзувусса, ажылчын олуттар шуптузунга каяа четчир. Херек кырында кожууннарда, суурларда тускай мергежилдиг, эртем-билиглиг кижилер аажок негеттинип турарын билир бис. ТР-ниң Чазааның талазындан көдээ черлерге ажылдаар күзелдиг улуска деткимче хемчеглери база бар-дыр, ынчангаш дооскан кижи бүрүзү төрээн кожуунунга, суурунга ажыл-ижин эгелеп, арга-дуржулгазын байлакшыдып, чоорту чүге депшип болбазыл? Чүгле ынчан Тываның моон-даа соңгаар сайзыралының дугайында чугаа туруп болур-дур ийин.

— Красноярск крайга аныяктар шимчээшкининиң идепкейжи киржикчизи болуп, губернаторнуң шаңналын безин алган-дыр сен. Бистиң республикавыс биле Красноярск крайның аныяктарга хамаарыштыр политиказын деңнеп, Тывага кандыг хевирлиг хемчеглерни киирзе экил деп бодаар-дыр сен, Алексей?

— Маңаа хамаарыштыр Красноярскиниң эрге-чагырга органнарының кол туружу — студентилер, аныяктар-биле доктаамал харылзааны тудуп турары. Бистиң Тывада ол талазы-биле ажыл чоруттунуп турза-даа, ону улам күштелдирип, күрүне ажылдакчылары-биле ужуражылгаларны оон-даа көвүдедип, студентилерниң келир үеже көрүштерин өөренип, оларның үзел-бодалдарын, саналдарын дыңнап, кады сүмележир болза эки. Маңаа харылзааны шуут үзүктелдирбези чугула. Ужуражылгаларның түңнелинде чогуур шиитпирлерни үндүрүп, моон соңгаар кады ажылдажылганың сорулгаларын салып, оларның күүселдезин шыңгыы хайгааралга алыр. Ынчан чүгле эптиг болгаш демниг ажыл тургустунар.

— Ажыл-ишчи туружуң тодаргай-дыр, а амы-хууда амыдыралың, сонуургалдарың дугайында чугаалап көрем.

— Бирги черде сонуургалым —спорт. Хостуг болгаш тыва хүрештерде доктаамал ойнап чоруур мен. Хөй-ниити ажылындан хостуг үемде эш-өөрүм-биле кады арыг агаарга дыштанырынга база номчуттунарынга ынак мен. Кады чурттаар дээн эштиг мен, удавас ада-ие болурунга белеткенип турар бис.

— Сээңии-биле алырга, езулуг тыва эр кижи дээрге кымыл, Алексей?

— Езулуг тыва эр кижи дээрге чер-чуртунга, чонунга ынак, аңаа бердинген, улугну улуг деп, бичиини бичии деп хүндүлеп билир, ада-иезиниң, алган эжиниң, дөргүл-төрелиниң чөленгиижи, чоргааралы, эптиг-чөптүг, бурунгаар көрүштүг, бедик мөзү-шынарлыг кижи болур. Багай чаңчылдарга хамаарыштыр алырга, тыва эр-даа, кыс-даа кижи арага-дары шуут ишпес, таакпы тыртпас ужурлуг. Бистиң ук-төөгүвүсте бурун өгбелеривис ынчаар чурттап чораан. Бо-ла бүгү чаагай езу-чаңчылдарывыс бистиң ханывыста сиңниккен, дөзүвүсте бар. Ынчангаш арагалаашкын, наркомания дээн чижектиг бужар-бак чүүлдерден ойталап, адырлып-даа шыдаар бис. Тыва эр кижини кысказы-биле мынчаар тодаргайлаар-дыр мен.

— Сээң чугаалаан чараш сөстериң-биле чугаавысты доозуп, айтырыгларга харыылап бергениң дээш четтирдим.

Автордан: Красноярск крайның губернаторунуң шаңналының эдилекчизи (ону Тывадан бир дугаар Алексей алган), хостуг хүрешке Тыва Республиканың каш дакпыр чемпиону, Красноярск хоорай биле Тываның аныяктар шимчээшкининиң идепкейжизи Алексей Тюлюш-биле кандыг-даа темага чугаалажырга солун, чүве бүрүзүнге тускай көрүштүг, онзагай үзел-бодалдарлыг кижи болду. Ынчангаш ооң дугайында бижээн чүүлүмнү доозуп ора, Алексейни ажылга хүлээп алыр албан чери үнелиг, күүседикчи специалиске чединеринден аңгыда, кижизиг, эвилең-ээлдек, бөдүүн бүдүштүг эштиг болур-дур деп түңнедим. Алексей Тюлюш дугайында моон соңгаар база дыңналыр, аңаа чигзинмес мен…

Азияна Тау.
"Шын" солун № 90 2013 чылдың август 6