04.08.2013
Июль 10-12-де Тываның найысылалы Кызыл хоорайга «Түрк руника: дыл, төөгү, культура» аттыг улуг эртем шуулганы болган.
Конференция даш көжээлерде оюп бижээн даштыкы хевири руна хевирлиг бижиктерни тодарадып номчаанындан бээр 120 чыл болганынга тураскааткан бооп турар. Ооң-биле кады бо хире улуг ужур-уткалыг конференцияны тыва тюркологияның тургузукчуларының бирээзи болур З.Б. Чадамбага, ооң 85 харлап турар ою таварыштыр, бараалгатканы кончуг шын.
Мындыг темалыг конференция 10 чыл бурунгаар Тывага 2003 чылда база болуп эрткенин утпаан бис. Ынчан 40 шаа эртем ажылдакчызы киришкен болгаш оларның дыңнадыглары улуг эвес А5 хемчээлдиг 108 арынныг дептержигеш болган. Бо чылын конференцияга 104 эртемден материалдар чоруткан, оларның аразындан 70 ажыг эртемден дорт киришкен, а дыңнадыглары А4 хемчээлдиг 355 ажыг арынныг 2 кезектен бүткен чыынды болган. Канчаар-даа көөрге, депшилге илдең.
Ук конференцияны ТывКУ-нуң, Тываның национал музейиниң деткимчези-биле ТГШИ-ниң эртем ажылдакчылары бедик деңнелге белеткеп эрттирген. Yстүнде айытканым 70 ажыг эртемденнерниң 36-зы — Тывадан дашкаар ыраккы, чоокку даштыкы чурттардан, регионнардан келген бооп турар. Оларга Турцияның, Кореяның, Японияның, Моолдуң, Казахстанның, Азербайджанның, Германияның, АКШ-тың болгаш Россияның иштинден Москвадан, Новосибирскиден, Абакандан, Даг-Алтайдан, Улан-Удэден эртем ажылдакчылары киришкен бооп турар. Боттары кээп шыдавайн чүгле илеткелдерин чорудупкан эртемденнерни алыр болза, үстүнде даңзывыска Узбекистан, Кыргызстан, Туркменистан болгаш Кыдат хевирлиг чурттар база Санкт-Петербург хоорай, Саха Республика база немежир. Онзагай талазы болза, бо удаада шуулганның ажылынга Россияның тюркологтар хораазының (РКТ) удуртукчу даргалары, профессор, доктор И.В.Кормушин болгаш РЭА-ның академиги (член-корр) А.В.Дыбо болгаш Тываның төөгүзүнде бир-ле дугаар Турцияның түрк дыл ниитилелиниң (Türk Dil Kurumu) баштыңы, доктор Мустафа Качалын бөлүк турк эртемденнер-биле Тывага аалдап келгени болган боор. Турк эртемденнер аразындан Тывага чаңгыс эвес удаа кээп турар, тыва дылды арыг билир, чонувустуң сонуургалын чедип алган доктор Мехмет Өлмезти болгаш алыс угу итальян, амгы үеде Геттинген университединде (ФРГ) ажылдап чоруур, он шаа дылды арыг билир, Көпсе-Хөл тухаларының аялгазы-биле тывалаар доктор Элизабет Рагагнинни ылаңгыя айтыксаар-дыр бис. Түрк дылдыг эвес-даа бол, төөгүде «торгу оруунуң» идепкейлиг киржикчизи, турк чоннарның оруктажы моол чонну, эртемни Моолдуң дыл болгаш литература институдунуң директору, академик Л.Болд ал-боду төлээлеп киришкени ханы ужур-уткалыг болган.
Чазак ордузунга болгаш ТывКУ-нуң кол корпузунга эрткен эртем хуралдарының соонда «Тываның үндезин культура төвүнге» национал оркестривистиң хөгжүмчүлери ырак-чооктан келген аалчыларның «чилиинче» киир хөөмейлепкен дизе, хөөредиг болбас. Шуулганның ийиги хүнүнде эртемденнер Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчыда кадагалаттынып арткан көжээлерни барып сонуургааннар. Yш автобус долдур аалчыларны орук ара амданныг аъш-чем болгаш хөгжүмнүг байыр-биле хүлээп алган Шагаан-Арыг хоорай чагыргазынга болгаш «Эъжим» кафениң ажылдакчыларынга өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис. 10 чыл бурунгаар Каа-Хем кожуунда Саргал-Аксында арткан көжээни сонуургап четкен улус бис.
Төөгүнүң, үе-шагның агымын көөрге, 10 чыл-даа, 20 чыл-даа, 1-2 секунда биле дөмей, а 120 чыл – 1-2 минута дег караш кылдыр эрте берген, 1200-1500 чылдар безин 1,5 шак-биле дөмей артывыста арткан, ынчалза-даа өгбелеривистиң тургузуп кааны даш көжээлери ам-даа турбушаан. Көжээлерниң чанынга, мурнуу-барыын Азияның, азы өскээр чугаалаарга, Ак далайның (Чер ортузу далайның) чоннарының бир домаанда «пирамидалар» деп сөстү «даш көжээлер» деп сөс-биле солааш, «кижилер үе-шагдан коргар, а үе-шаг даш көжээлерден коргар» дээри ажырбас-тыр деп чүүлүмнү доозуп тур мен.
Кызыл-Маадыр Симчит,
ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы.