Өшкү сүдү эм шынарлыг

Межегейниң чиңгир ногаан мээстеринде ак-чайт апарган оъттап чоруур кодан-кодан өшкү-хойну көөрге, сеткил таалаар. Хоорайның кижиге таарыштыр чогаадып, чаагайжыткан бүгү-ле байдалын, улгатса-ла, хол барбазы көдүрер чиик ажыл-албанын көдээниң берге чымыжынга, өл-чаш малдың азыралынга солаан аныяктар аравыста бар. Yзел-бодалын боттандырар дээн кижи чүден-даа чалданмас дээрзин бөгүнгү маадырларывыстан көрүп болур. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинде кирип турар Таңды кожууннуң сайгарлыкчыларның бирээзи Херел Михайлович Монгуштуң барааны — өшкү сүдү.

Монгуштарның аныяк өг-бүлези Межегей суурдан 9 километр черде Аксы-Булуң хонашта мал-маганын өстүрүп орар. Олар мыйыстыг боданы, шээр малды база хаваннарны азырап турар. Малчыннарның чаагайжыды кылган мал кажааларын көргеш, бо аныяк сайгарлыкчы-даа салган сорулгазын боттандырары-биле күш-ажылдың дегин ыяк сегирип алган-дыр деп демдегледим.

Херел Михайлович өөнүң ишти Елена Викторовна-биле Тыва Рес-публиканың «Национал банкызы» ХАН-ниң ажылдакчылары турган. Ук банкының ажыл-чорудулгазын эргелеп-башкарар албан-хүлээлгелиг Херел Монгуш бодунуң олудунга дуңмазы Шеңне Михайловна Базырны арттыргаш, эрткен 2012 чылдан эгелээш өг-бүлези-биле сүттүг өшкүлер азыраар ажылче кирипкен. Аныяк өг-бүлениң ажыл-чорудуунуң кол угланыышкыны — сүткүр уксаалыг өшкүлерни азырап өстүрери. Ындыг ажыл-агыйжы бодал өгнүң херээжен ээзи Елена Викторовнаның сагыжынга кирген. Аныяк өг-бүле кайыын эгелээрил, кандыг базым кылырыл деп хөй үе эрттирип орбайн, хей-аъттыг шалыпкын хөделгеннер.

Арат ажыл-агыйның удуртукчузу Херел Михайлович бо дугайын мынчаар тайылбырлаан:

— Чажымдан-на хөй мал-маганныг, арат ажыл-агыйлыг малчын болуксаар турган мен. 2012 чыл мээң чашкы күзелимниң чуртталгага боттанырынче орукту эгелеп берген. Өөм ишти-биле мээң — кайывыстың-даа мал-маган азыраар хире кандыг-даа арга-дуржулгавыс чок. Чогум бистиң кырган ада-иелеривис малдыг турган-даа болза, мал-биле холбашкан арга-мергежилди билиривис чегей, ынчан чаш үевисте көрген чүүлдеривис дүш-дүлде дег болгаш сактыышкын бооп арткан. А бистиң боттарывыстың ада-иелеривис база-ла малчыннар эвес.


«Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге өшкү сүдүн болбаазырадыр планымны камгаладым. Өшкү сүдүн чемге ажыглаарга, кижиниң кадыынга кончуг эки. Ол бодунуң эки шынарлыы-биле делегейде нептерээн: экзема, диатез, язва, астма, бронхит, ижин-баар аарыглары, организмде чигир көвүдээнде, хан четпестээн таварылгада, карак шоозу баскыраарга дээш, оон-даа ыңай санап четпес хөй аарыглардан эмнээр. Өкпе аарыының берге хевирлерин тывылдырар бактерияларны узуткаар шынарын эртем езугаар бадыткаан. Чаа сагган өшкү сүдү кижиниң мага-бодунга чугула херек бүдүмелдерлиг болгаш, ооң хайылдырыышкыны, инек сүдүнге деңнээрге, дүрген. Өшкү — даг-хая кырлаар шимченгир амытан. Ол эм шынарлыг оът-сигенни оъттаар. Өшкү сүдү иениң аа сүдү ышкаш, эмискикке өшкү сүдүн ээп өскен, кадык-шыырак уруглар бистиң аравыста хөй.

Бистиң Тывада өшкү сүдүн сатпайн турган. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел ажылдап эгелээр мурнунда, эрткен чылын соңгаартан заанин уксаазының ат-сураа алгаан сүткүр өшкүлерин эккеп алгаш, ооң сүдүн садар сорулгалыг ажылдап эгелээн бис. Заанин өшкүлер сүткүрү-биле — делегейде 1-ги черде. Эң-не хөй сүттү бо уксаа берип турар. Коданда 15 өшкү саалдада, оларның бирээзинден 4 литр хире сүт ап турар бис. Амдыызында ниитизи-биле бир хүнде 20 хире литр сүт бээр. Бо чылын өшкүлерниң баш санын көвүдедир деп турар бис, ынчап кээрде келир чылын сүт моон-даа көвүдээр. 1 чыл болгаш ниити алыр сүт 150 литр болзун дээш ажылдап турар бис. Оон дараазында чылын 300 литр чедер. Бараанывысты Кызыл хоорайның садыг черлеринче, хөй кезиин хууда сайгарлыкчы Александр Викторович Салчак-биле, дугуржулга езугаар «Гаврош» садыынга чедирип турар бис. Таңды кожууннуң чагырга даргазы Сергей Чорбааевич Ондарның сүмелээни-биле Балгазынның туберкулез эмнээр санаторийинче сүдүвүстү чедирер бодалдыг бис.

Арат ажыл-агыйда өшкүлерни ажаап, кадарып, саап база ооң сүдүн савалаар ажылдарга өг-бүлениң 4 кежигүннери хаара туттунган. Аалдың херээжен ээзи Елена Викторовна, ооң ада-иези Виктор Бадарчыевич, Римма Сазыгбаевна Салчактар, Андрей Федорович Куулар оларның дузазы, деми-биле ажыл шору шуудап турар. Араттар сүттү дужаары-биле эгезинде «Тывамолоко» КУБ-биле керээ чарган, а «Туран сүдү» КХН-ниң хап-савазын ажыглаан. Чал-Кежигден «Элегес сүдү» бүдүрүлгениң удуртукчузу Чечена Оюн-биле дугуржулганы база кылып турган.

Немей өшкүлер садып ап, бүдүрүгезин калбартыры-биле Херел Михайлович Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынче «Чаа эгелээн арат (фермер)» деп тускай сорулгалыг программаже документилер дужааган. Аныяк сайгарлыкчының дилээн яамы хандырбайн барган. Чылдагааны: бадылап бээр акша-хөреңгиниң 10 хуузу сайгарлыкчының бодунуу турар, а Монгуштарның салган «үлүү» көдээ ажыл-агый банкының агар санында, чүге-ле ийик, көзүлбейн барган. «Чудук адаанче чудуруун суккан эвес» дишкеш, өг-бүле автомашиназын садыпкан. Шынарының дугайында кыска медээ-рекламалыг, чаңгыс аай европей чурумга белеткеп кылган савалыг, амдан хоолулуг сүттү аныяк сайгарлыкчы Кызылче хүннүң-не сөөртүп турар.

ТР-ниң Чазааның Даргазының идепкейи-биле боттанып эгелээн «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел Тываның шупту булуңнарында шалыпкын, кызымак чоннуң ажыл-ижинге улуг даартагы хүннү тургузуп бээри чигзиниг чок. Шырайында эрес соруу чайнаан Монгуштарның өг-бүлезиниң үүле-херээ чогуп, салган сорулгазы аайлажып турзун!

Чаяна Чыкай.

"Шын" солун № 86 2013 чылдың июль 27