Бүгү-российжи эртем-практиктиг конференцияның айтыырында - ажыл чок чорук

Россия Федерациязының Президентизи В. Путин 2024 чылга чедир чурттуң национал сорулгазы биле стратегтиг кол айтырыгларының бирээзинге - ядыы-түреңги чорукту ийи катап эвээжедири деп айыткан. 

Россияның Чазаа Президентиниң айыткалын күүседири-биле үнүүшкүннүг хуралды эрттирип, ооң түңнелинге даянгаш, ядыы чорукту ажып эрттер хемчеглерни чорудар шенелде регионнар санынче Тыва Республиканы кииргенин сагындыраал. Экспериментиде киржип турар субъектиниң чижээнге чүге ядыы дээрзинге бүгү талалыг шинчилелди чорудуп, чурттакчы чоннуң орулгазын көвүдедир дээштиг аргаларны тыварын оралдашкан ажылдар чоруттунган. 

Федералдыг төптен эртемденнер, тодаргайлаарга, Россияның Эртемнер академиязының федералдыг эртем-шинчилелдиг социология төвүнүң бөлүк эртемденнери 2019 чылдың апрельде Тывага келгеш, республиканың шупту кожууннарынга база Кызыл, Ак-Довурак хоорайларга ажылдап, социологтуг шинчилелдерни кылган. 

Эртемденнер ооң түңнелдери-биле тываларның аажы-чаңын, күш-ажылчы ижин, аңаа езу-чаңчылдарының салдары дээш, өске-даа талаларын шинчилеп көргүскен тайылбыр-шинчилелдиг дептерни белеткээн. Тываның Чазаа ол дептерни дарый парладып, авторларга тарадып, үлээнинге аалчылар өөрээн. 

Сентябрь 15-те Кызыл хоорайга “Төп Азия регионунуң кижи күчү-шыдалы: кедилиг хөгжүлде” бүгү-российжи эртем-практиктиг конференцияда эртем ниитилежилгези ол бүгүнү база катап чугаалашкан. Конференция беш аңгы шөлчүгешке эрттип, хүннүң чугула айтырыгларын ханы сайгарып көрген.

Россияның Эртемнер академиязының федералдыг эртем-шинчилелдиг социология төвүнүң Социал тургузуг болгаш социал аңгы шинчилээр төптүң удуртукчузу, философия эртемнериниң доктору, профессор Зинаида Тихоновна Голенкованың киржилгези-биле ийиги шөлчүгешке регионда ажыл чок чорукту ажып эрттериниң болгаш чонну ажылга хаара тударының арга-хевирлерин сайгарган.

Россияның эртемнер академиязының Социология институдунуң эртем ажылдакчызы Элиза Камчыбековна Бийжанова Россияның кызыгаар чоогу черлеринде биче хоорайларда хуу сайгарлыкчы чорукту хөгжүдериниң айтырыглары болгаш аргалары деп айтырыгга харыыны шинчилелдерге даянып берген. Россия 18 күрүнелер-биле кызыгаарлажып чыдар болгаш Тыва республика кызыгаар чоогу регионга хамааржыр. Ынчангаш Тывада дыка улуг экономиктиг күчү-күш мурнунда барын демдеглээн. Күрүнелер аразының экономиктиг коридорун ажыдыптар болза, кожа-хелбээ чурттар-биле кады ажылдажылгага ол улуг салдарлыг. Кызыгаар регионга биче бизнести хөгжүдеринге садыглажылга кедилиг дээрзин эксперт онзалап демдеглээн. Чүге дизе садыглажылга чижилгени тургузар болгаш, хөгжүлдеже базымны бээр ужурлуг. Ынчангаш биче бизнеске деткимче чээлилерни берип, сайгарлыкчыларга кандыг-бир ачы-дуза чедирер черлерни ажыдар арганы тургузары артык эвес деп демдеглээн. Бичии хоорайларга биче бизнести кайы хире сайзырадып болурун шинчилелдерге көргүзүп федералдыг төпке ону шынзыдар сорулганы салып алганын Бийжанова дыңнаткан. 

Тываның Баштыңы чурттар аразының кады ажылдажылгазын шапкынчыдар дээш кезээде шудургу ажылдап турарын республика чазааның даргазының бирги оралакчы чугаалаан. Ындыг болзажок, республикага биче сайгарлыкчы чорукту хөгжүдер угланыышкынныг кожа-хелбээ күрүне-биле сырый ажылдаарынга кызыгаар албанының, каайлы органының азы контроль-хыналда черлериниң негелделери моондактарны тургузуп турар. Чижээ, көдээ ажыл-агыйның адыры-биле кады ажылдаар дээш, боттарывыстың тараавыс дүжүдүн Моолче үндүр садар аргавыс чок. Кызылдың аэропортун делегей чергелиг болдурарынга каайлы албанының эрттирилге пунктузун ажыдып, ынаар хөй түңнүг инвестицияны салыр. Ону чүгле федералдыг төптүң чөпшээрели таварыштыр чорудар дээш, оон-даа өске. Кызыгаарлаашкыннар чүгле бистиң регионга хамааржыр эвес, өске-даа кызыгаар субъектилерде база таваржып турарын айыткан. Ону чедип алырда, кыдыындан эксперттерниң федералдыг төпке бадыткап чедирери чугула деп түңнээн. 

ТТШИ-ниң эртем ажылдакчызы Начын Дөре чурттуң Президентизи “Россияның салым-чолу болгаш төөгүлүг келир үези российжи өг-бүлелерге чеже чаштар төрүттүнгенинден, бир, беш, он чыл эрткенде, олардан кымнар өзүп келиринден чурттуң хөгжүлдези хамааржыр. Ынчангаш чонну камнап, көвүдедери эң дээди национал кол айтырыг ол” – деп, демдеглээнин сагындыргаш, - Тыва алызында барып, күш-ажылчы кижи капиталының донору апаар бис. Амгы үеде чурттакчы чоннуң 35 хире хуузу 18 хар четпээн бичии чаштар” – деп, дыңнаткан. Кажан Тыва ССРЭ-ниң составынга эки тура-биле каттышканда, 1945 чылда 95,4 муң чурттакчының 7,5 муңу ажылдаар назылыг кижилер турган болза, 1990 чылда чоннуң саны 309,1 муң кижи кылдыр көвүдеп, ажылдаар күчү-шынарлыг кижи саны 135,9 муң четкенин сонуургаткан.

 Регионда ажыл чок кижилерниң саны эрткен 2019 чылга деңнээрге, 2020 чылда 12 муң кижи немешкенин, азы 28 муң чеде бергенин дыңнаткан. Чурттуң президентизи пандемия үезинде ажыл чок болгаш ажыл чок арткан кижилерни күрүнеден деткиир сорулгалыг пособие акшаларны төлээрин айыткан соонда, чонну ажылга хаара тудар төптеринге “ажыл чок” эрге-байдалды алган хамаатыларның саны ынчаар өскен. Оларның санында боттарын ажыл-биле хандырттынып турган кижилер база бар.

Тываның Баштыңы республикада ажыл чок чорукту чавырылдырып, чонну ажылга хаара тудар дээш социал-экономиктиг угланыышкынныг комплекстиг хемчеглерни ап чорудуп турарын Тывадан илеткелчилер дыңнаткан. Ооң чижээ, “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” губернатор төлевилели российжи деңнелде улуг үнелелди алган. Губернатор төлевилелин боттандырып эгелээнден, ажы-төлдүг 523 аныяк өг-бүлелер мал ажылынче кирип, чүгле боттарын хандыртынып эвес, а республиканың мурнунда салдынган сорулгаларны күүседиринге үлүг-хуузун киирип турарын демдеглээн. Чаа ажылчын олуттар тургустунуп, кижилер орулганы ажылдап ап турар. 151 млн. рубльга көдээ ажыл-агый продукциязын: 221, 3 тонна дүктү, 286 тонна эътти, 1199 тонна сүттү бүдүргеш, садып-саарган. Чаа-Хөлден 5 аныяк малчыннар каттышкаш, кооперативти тургузуп, күрүнеден мал ажылынга көрдүнген субсидия дузаламчы акшаларны ап эгелээни хөгжүлдеже бурунгаарлаашкын деп, илеткелчи санаан. 

Эртемденнер республика девискээринде ажыл чок чорукту өөренип көргеш, ооң дараазында чылдагааннарын тодараткан. Ажыл дилээн кижилерниң болгаш саналдаан ажылдарның дүүшпейн турары, экономиктиг байдалдар (күзел бар-даа болза, ажыл чок), ажылдарда чаа технологияларны болгаш дериг-херекселдерни кииргени, күш-ажыл рыногунда чамдык мергежилдерниң артыкшылдыы, ажылчын мергежилдиг кижилерниң тывылбазы (электрик, слесарь, машинист, сварщик), ажылдаар олуттарның чогу. Ынчангаш күш-ажыл рыногунда байдалды чогумчудары-биле регионнуң профессионал өөредилге черлерин үениң негелдезинге дүүштүр чаартып, ук системаның экономиктиг дээштиин бедидери кол деп сүмелээн. Ол ышкаш сайгарлыкчы чорукту база ажыл-биле боттарын хандырттынган кижилерни деткиир. Ажылдап турар компанияларның салбырларын ажыдып, катап тургустунган биче бүдүрүлгелерге чаа ажылчын олуттарны ажыдарын чедип алыр. Чурагайлыг экономика колдаан бо үеде аңаа дүүштүр ук адырның чаа угланыышкыннарын ажыдар. Өөредилге черлери боттарының курлавырларын күш-ажыл рыногунда хереглелдиг мергежилдерже угландыр эде тургустунар ужурлуг деп шиитпирлээн.