Тываның мал ажыл-агыйы эртем ажылдарында

2020 чылдың сентябрь 3-те, республика малчыннарының кол байырлалы – Наадымның бир дугаар хүнүнде, “Тыва Республиканың мал ажыл-агыйы: төөгүзү, амгы байдалы база келир үеде сайзыралы” деп эртем-практиктиг конференция болуп эрткен. 

Конференцияның ажылынга малчыннар, көдээ ажыл-агый адырының специалистери, эртемденнер киришкен. Аңаа республикада көдээ ажыл-агыйының мал адырының амгы үеде байдалын, көргүзүглерин болгаш келир үеде сайзыралын эртем талазы-биле шинчилээн илеткелдерни эртемденнер кылган. 

Көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидаттары Чечена Самбу-Хоо, Буян Монгуш, Жанна Монгуш, “Чылгы мал ажылы” бүгү-российжи эртем-шинчилел институдунуң директору Александр Зайцев, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдундан Надежда Очур солун илеткелдерни кылган. 

Тывага аграрлыг эртем ажылдары 1934 чылда Тыва Арат Республиканың Министрлер чөвүлелиниң үндүрген доктаалынга даянып, Теве-Хаяга деп черге “Малчын” күрүне ажыл-агыйының баазалыг шинчилел ажылдары эгелээнинден ол ужуун алган. Тыва Арат Республиканың бирги эртем-шинчилел албан чери Тываның мал ажыл-агыйын база чер ажылын хөгжүдеринге улуг ужур-дузалыг болган. Теве-Хаяның эртем-шинчилел станциязы республиканың барыын талазында мөөңнеттингенинден эртем ажылдын чорударынга таарымчалыг болганын илеткелчилер демдеглээн.

 Аңаа тус черниң мал-маганының уксаазын, ооң продуктулуг чоруун экижидеринге, одар-белчиирлерни шинчилеп, кол тараа культураларын канчаар олуртуп, ажаарынга шинчилелдиг ажылдарны чоруткан болгаш ам-даа кылып турганын илеткелчилер демдеглээн.

 Көдээ ажыл-агый угланыышкынында Тываның эртем ажылдакчылары чер ажылы, үнүш ажыл-агыйы, зоотехния, ветеринарлыг медицина талазы-биле ажылды делгемчиткен. Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының кол адырын мал ажылы ээлээн болганда, регионда малдың баш саны өзүп турарын өөренип көргеш, малдың продуктулуг чоруун экижидеринче угланган шинчилелдерни калбаа-биле кылып турар. Чижээ, Эрзин кожуунда “Бай-Хөл” көдээ бүдүрүлге кооперативиниң баазазында тыва хойларга, а Улуг-Хем кожуунда “Ангорка” МУБ-та (“Эйлиг-Хем” МУБ турган) өшкү малга хамаарыштыр улуг эртем-шинчилел ажылдары чоруп турар.

 2019 чылда сарлык мал ажыл-агыйын шинчилээн. Бо 2020 чылда мал ажыл-агыйында эртемге үндезилээн шинчилелдерни чорудары планнаттынган. Бии-Хем кожууннуң “Лидер” ажыл-агыйында тус черниң агаар-бойдузунга чаңчыга берген герофорд уксаалыг улуг бода малды шинчилеп эгелээр.

Зоотехния адырында эртем ажыл-чорудулгазы Тывада мал бажының 99 хуузун тургузуп турар чолдак кудуруктуг тыва хойну, совет дүккүр уксаалыг өшкүлерни база тыва аъттарны шинчилээш, республиканың кожууннарынга агаар-бойдустуң, географтыг туружунуң аайы-биле кандыг малды тударынга ажыктыг арга-сүмелерни берип турар. 

Тыва Республиканың дошкун агаар бойдузунга үндезин тыва уксаалыг малдарны камгалап арттырарының концепциязын, хой малдың эъткир база дүккүр болурунуң аргаларын, совет дүккүр өшкүнүң продуктулуг чоруун көвүдедир ажылдарны кылган. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол арыг тыва уксаалыг чылгы малывысты камгалап, арттырып, ооң санын көвүдедири-биле “Тыва аът” төлевилелди боттандырып, республика девискээринге аңаа хамаарыштыр шинчилел ажылдарын чорударын эртемнерге сүмелээн турган. 

Көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Буян Монгуш саналды хүлээп алгаш, чылгы мал ажылынга шинчилел ажылын чорудуп турар. Эртемден чылгы мал ажылының 1945 чылдан 2019 чылга чедир статистиктиг көргүзүглерге даянгаш, республика девискээринге чылгы мал ажылы канчаар чоруттунуп турганын чыылганнарга сонуургаткан. 

“Тыва аът” төлевилел 2017 чылдан тура ажылдап эгелээн. Эртемден 2 чыл дургузунда бо төлевилел-биле ажылдаан түңнелинде, Тывада улуг кезии хайнак аъттар бар деп түңнээн. Эң-не хөй тыва уксаалыг чылгы мал Эрзин, Тес-Хемде, Өвүр кожуунда, Бай-Тайганың Кара-Хөлде бары тодартынган. Чиңгине тыва аъттың чүзүнү: ой аът, кара-ой, хүрең, бора болур. Калчан апаарга-ла хайнак аъттар деп эртемден дыңнаткан . Ооң дурту 135-140 см улгатпас, оон бедиирге-ле хайнак аът деп билип алыр дээш өске-даа солун чүүлдерни таныштырган. 

“Тыва уксаалыг аъдывыс турар кылдыр, ону камнап, өгбелеривистиң биске арттырып бергеш, дамчытканы ышкаш, салгалдарга көргүзүп, дамчыдар ужурлуг бис” – деп, эртемден Буян Монгуш түңнээн. 

Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы 2020 чылдың бирги чартыында, Бурятиядан буубей, Калмыкиядан калмык база Даг-Алтайдан даг-алтай уксаалыг бүдүрүкчү кошкарларны садып эккелгеш, эртемденнер-биле кады хой ажыл-агыйында сырый ажылдап эгелээн. республика малчыннарының база эртемденнерниң мурнунда Мөңгүн-Тайга, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарның мал ажыл-агыйларында хувааган бүдүрүкчү малдар-биле тус черниң хойларының ниити шынарын экижидер сорулга салдынган.