«Улуг-Хем, алдаржы, Улуг-Хем, сайзыра!»…

Тываның Чазак Баштыңы Ш.Кара-оолдуң үндүрген Айыткалында «100 чылче базымнар» деп тускай төлевилелдиң иштинде Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри — республиканың чурттакчы черлериниң болгаш найысылалдың чаагайжыдылгазының талазы-биле конкурсту чарлаан. Ооң кол сорулгазы — чүгле тиилекчилерни илередири эвес, чаагайжыдылга болгаш амыдырал культураның ниити деңнелин бедидери. Ооң-биле чергелештир «Спортту — бажыңнар девискээринче» деп, Шолбан Валерьевич бодунуң губернатор төлевилелин база киирген. Чурттап орар бажыңнарывыс девискээринге уругларга ойнаар спортчу шөлдерни амгы үениң чараш херекселдери-биле дериир сорулганы салган.

Чарлаттынган төлевилелдерниң кожууннарда кайы хире күүсеттинип турарын сонуургап, сургакчылаар ажылым аайы-биле июль 19-та Улуг-Хемниң төвү Шагаан-Арыг хоорайга четтим.

Кызылдан үнүптерге-ле, орук дургаар ажыл-иш хайнып турар, Улуг-Хемниң кыдыында хоорай, суурларны таварып эртерге, кижиниң караанга дораан-на ээн, кагдынган тудуглар илдиге бээр. Бо талазы-биле тус черлерде ажыл оожум чоруп турар-даа ышкаш сагындырар. Чайгы үеде чаъс шоолуг чагбаанындан оът-сиген ындыг-ла кончуг эвес. Чеди айның ортан үезинде оът-сиген өң кирип, хөлбеңейнип чыдар боор чүве…

Шагаан-Арыгже кирип орарга-ла, ийи орук аразында дуглаглыг КАИ ажылдакчыларының бажыңын эрткеш, хоорайның кыдыг кудумчузунче ээп кирип келгеш, улуг чогаалчы К-Э.К.Кудажының ады-биле адаан кудумчуда бок овааланы бергенин эскердим. Улаштыр хоорайның каът бажыңнарлыг төп кудумчузунга дүшкеш-ле, долгандыр турар делегей-биле таныштым, чиик машиналарын кудумчуда тарып каан теректер чанында тургузуп каан, изиг хүнде хөлеге дилеп турар хевирлиг, чурум-чыскаал чок, чараш эвес чорду. Машинаны тургузар черлиг болур болгай. Төп кудумчу болгаш хөлзээшкин хөй, аай-дедир аргышкан машина-балгат, улуг-бичии чон. Кожууннуң чагырга бажыңынга бардым, пятница хүнү болгаш арыглаашкын кылырын чарлаан болду. «Улуг-Хем» солуннуң корреспондентизи Саяна Дандар-ооловна мени чылыы-биле уткуп алгаш, ажыл-агыйы-биле, каксы-даа бол, таныштырды, чоокта чаа кылып эгелээн уруглар ойнаар шөлдү уламчылап кылыр дээш даргалар шупту ында ажылдап турарын дыңнааш, ол шөлче чоруптум. Аңаа чеде бээримге, кожуун чагырга даргазы М.К.Анай-оол баштаан удуртукчулар болгаш шыырак оолдар ажылчын хептерлиг ажылдаан турлар. Дааш-шимээнниг ажыл-иш хайнып турар шөлге бо даргалар-биле ажыл-агыйжы чугааны кылдывыс.

Мерген Кыргысович Анай-оол, Улуг-Хем кожууннуң чагырга даргазы: «Тывага келир чылын эртер улуг байырлалдарга уткуштур ТР-ниң Баштыңы Ш.Кара-оолдуң чарлааны «100 чылче базымнар» төлевилелде кирип турар хемчеглерни кожуунда кылып эгелей берген бис. Бо күзүн кожууннуң 90 база Шагаан-Арыг хоорайның тургустунганындан бээр 125 чылы юбилейлеринге таварыштыр кылыр ажылдарның планын тургускан. «Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» чарлаттынган конкурска киржири-биле тускай доктаалды үндүрген, хоорайда болгаш сумуларда арыглаашкын ажылы үргүлчү чоруп турар, ээн, кагдынган тудугларны сайгарып, ажылгыр, кежээ сайгарлыкчыларга берген, оларның аразында тудугларны боттарының күжү-биле кылып эгелей бергеннери бар, оларның чижээнге Өдекпен Кыргысович Дагбаны хамаарыштырып болур, Шагаан-Арыгда ээн тудугну көдээ ажыл-агый продуктулары садар төп кылдыр «хуулдурар» ажылды эгелей берген. Кожууннуң төвүнде болгаш сумуларында юбилей бетинге чедир кылыр ажылдар-ла хөй. «Спортту — бажыңнар девискээринче» бо төлевилелдиң ажылы Шагаан-Арыгда каът бажыңнар аразында уруглар ойнаар шөлдү кылып эгелээни каракка көскү, илдең. Акша-хөреңги берге-даа болза, болдунар аргаларны ажыглап тургаш, акциялар, марафоннар эрттиргеш, шөлге тургузар уругларга таарымчалыг кылдыр амгы үении-биле кылган дериг-херекселди Новосибирск хоорайдан чагыдып алгаш, тургускан. Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич бистиң ажылывысты деткип, 300 муң рубльди берип дузалааны өөрүнчүг. Бо айның төнчүзүнге чедир шөлдүң ажылын доозар. Хоорай, сумуларның уруглар ойнаар шөлдерин чаартырын сайгарып чугаалашкан бис. Оон ыңай кожуун, суму иштинде хөй-ле конкурстарны чарлаан, «Эң-не арыг-силиг хоорай, суму, албан чери, хуу бажың болгаш малчын аал», «Мээң чурттап орар девискээрим», Мээң бажыңым – мээң шивээм», «Төрээн аалым», «Чуртталга девискээрлеринге спортчу шөлчүгештер» деп кезектерге планнаттынган. Кылыр ажыл бажын ажыг, харыысалга дендии улуг. Ындыг турбуже кандыг-бир ажылды сегирип алгаш, эчизинге чедир кылыр ужурлуг, адак дээрге, эң ажыктыг күүседирин чедип ап чаңчыгар».

Виталий Викторович Сегбе, Шагаан-Арыг хоорайның чагырга даргазы: «Эрткен чылдың декабрь айда ажылдап эгеледим. Шагаан-Арыг — Тывада хоочун хоорайларның бирээзи, чурттакчы чоннуң саны 10 муң ажыг. Yндезин чурттакчыларындан аңгыда, Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан көжүп келгеннер база хөй. Бо чылын кожууннуң болгаш хоорайның юбилейин демдеглеп эрттиреринге белеткенип турар бис. Хоорай иштинде кылыр ажылдар хөй: кижи кылаштаар (тротуарлар) болгаш машина оруктарынга, чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга септелге, бокту аштап-арыглаар, ногаанчыдылга ажылы, кудумчуга чырыкты тургузар, бажыңнар чоогунга уруглар ойнаар шөлдерни кылыр… Арыг-силигни шыдаар шаавыс-биле тудуп турар бис, 20 чыл иштинде аштаттынмаан шагаан-арыгжыларның төп турар богун ажыы-биле күш четпейн турар деп болур, чаңгыс үстүрер трактор бар, бо уруглар ойнаар чаа шөлде база ажылдап турар. Хоорайжыларның бок төгер черин өскээр көжүрген. Эрги бокту ам-даа арыглаар, үстүрер ажылдар чоруп турар. Сентябрьда юбилейни эрттирери планда көрдүнген, аңаа чедир арыглаашкынны кылып доозар. Хоорайда 10 ээн, кагдынган тудуглар бар. Бо талазы-биле хемчеглерни алган, күзелдиг сайгарлыкчылар ажылды кылып эгелей берген. Ам-даа хемчээн алыр тудуглар бар.

«Yлегерлиг кожуун төвү» деп конкурска киржири-биле доктаалды үндүрген бис. Маңаа эки көргүзүглерлиг тиилээр болза, республика чергелиг мөөрейге киржир, оон-даа эки бурунгаар хөгжүүр арга бар. Чарлаттынган конкурстарны үстүнде демдегледи, аңаа немей «Күзелди боттандырар» («Воплощение мечты») деп конкурсту салым-чаяанныглар аразында чарлааны онзагай. Конкурстарга тиилээн шагаан-арыгжыларга өртектиг белектерни тыпсыр. Бистиң кожуунда чидиг айтырыг, төрээн черивистиң арыг-силии дээш ажылдаарывысты кыйгырдым.

Юрий Шагдыр-оолович Доржу, Хайыракан сумузунуң чагырга даргазы: «Кожуун чагырга даргазы М.К.Анай-оолдуң удуртулгазы-биле демниг ажылдап эгелээн бис. Хайыракан сумузунда бо чарлаттынган конкурстарга хемчеглер кылдынып турар. Арыглаашкын ажылы, ээн тудуглар талазы-биле дээш кызып ажылдап турар дизе, ажырбас. Суур адаанда ээн тудугларны эде кылып шыдаар улуска бээр талазы-биле айтырыгны тургускан. Чамдык кижилер шуут бузуп аппаарын бодап турар, ол ындыг эвес, ыяш ажылы кылыр чер азы рынок кылып ап болур. Чоокта чаа ажылдап эгелээн, бо үениң дургузунда элээн ажылдарны кылган, ам-даа шиитпирлээр айтырыглар хөй.

Автордан: кожууннуң, хоорай болгаш сумунуң ажыл-агыйының дугайында чугаалашкан удуртукчуларым эрткен чылдан бээр ажылдап эгелээн. Ажылдап эгелээш-ле бүгү-ле айтырыгларны сайгарып чугаалашкан, бир эвес бо кожуунну мурнуку чылдарда чогумчалыг башкарып келген болза, ажыл мындыг аар болбас боор. Амгы команда кожууннуң сайзыралынга эки байдалды, бурунгаар хөгжүлдени тургузар дээш эчизинге чедирер сорулгалыг, төрээн черин бедик деңнелге көдүрерин бодап, тура-соруктуг эгелээнин чугаа аразында билдим.

Бо хүннүң байдалын алырга, кожуунда эки-даа чүүлдер бар, четпестер-даа бар. Четпестери чүл? Хоорай кыдыында бокту 20 чыл иштинде кичээнгейге албаан, бо чылын хоорай чагыргазының аныяк даргазы хемчээн ап эгелээн. Чараш, каът бажыңнар чанында эзирик кижилер хоорайның сузун базып турары чаржынчыг. 30 хар четпээн аныяк уруглар 60-70 харлыг адазы ышкаш эр улус-биле чурттап турарын кожуун чагырга даргазы дүвүрел-биле чугаалады. Шынап-ла, хирлиг, аныяк уруглар кайда-даа хөй, Кызылда база олар дег көскүлең кижилер чок, олар бистиң ат-алдарывысты баксырадып чоруур. Уруглар ойнаар чаа шөлдүң ажылы чаа-ла шуудап бар чыдар, улуг даргалары безин ажылдап турда, а ол чоокта элең-тендиң эзириктерниң бичии-даа дуза кадыптар харыы чок. Кыдыында көөрге ыянчыг-даа, бо-ла бүгү ажыл-херекке депутаттар ат астып алгаш, «чаштынып» олурбайн, демниг ажылдаар ужурлуг.

Эки чүүлдер хөй, Улуг-Хем кожуун чагырга даргазынга эрткен чылын ажылдап эгелээн Мерген Кыргысовичиниң ажылын шагаан-арыгжылар эки деп үнеледилер. Кожуунда оруктар септеттинген, ээн тудугларның хемчээн алган, хуу бажың тудуп алыры-биле черни үлээн, амгы үении-биле уруглар ойнаар өңнүг, чараш шөлчүгештерни чаартып турар, чаагайжыдылга ажылы дээш хөй-ле ажылдарның хемчээн алган.

Чаза булгап чүткүдүп үндүрүп кээр арганың өзээн тывар, ынчан сайзырап болур. Ажылдың түңнели кижи бүрүзүнүң идепкейлиг киржилгезинден кол хамааржыр. Юбилейиңерни төлептиг уткуп, бурунгаар базып, сайзыралче алдаржыңар-ла, улуг-хемчилер!

Анисья Тюлюш.

"Шын"солундан алдынган