Тараалаң, бай делгемнерде

Саян сыннарның эдээн тырткан Бии-Хем—үнүш-дүжүткүрү-биле сурагжаан кожуун. Ооң тараазын, ногаазын болгаш мал чемин ажыглаваан чер Тыва иштинде чок. Хары кылын дүжер бо черлерге мал-маганны хүр-менди кышты ажырарының чаңгыс аргазы – мал чемин четчир кылдыр белеткеп алыры.

Бии-Хем кожууннуң чагырга даргазының көдээ ажыл-агый талазы-биле оралакчызы Александр Айдыңович Монгуштуң 2 чыл ажыг удуртуп турар адырының ажыл-ижи-биле таныштым:

— Бо хүннерде кожууннуң көдээ ишчилери мал чеминиң белеткелинде хаара туттунган. Кожуун 17355 тонна сигенни кезип белеткээр планныг. Оларның аразында 1000 тонна — биче бүдүрүлгелерниң база 2160 тонна — арат ажыл-агыйларның күүселдезинде, а 13700 тонна сигенни чурттакчы чон белеткээр сорулгалыг. Кожууннуң сүт бүдүрер фермазының сиген белеткээр планы — 1200 тонна. Чоннуң кол нуруузу ховуда, шынаада сигеннеп турар. Бистиң кожуунга кыштың түңнели чүгле бо хүннерден хамааржыр – деп, Александр Айдыңович чугаалай-дыр.

Yениң аайы-биле эде тургустунуп, чаарты адаттынза-даа, ажыл-ижиниң кол угланыышкынын чидирбейн чоруур көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези «Туран» КХН-ниң (чиңгине директору Юрий Афанасьевич Тыхеев) тараа болгаш сиген шөлдеринге четтивис. Ук бүдүрүлге Шивилигниң шөлдеринде тараа культураларын тараан болду. Ажыл-агый үрезинин майның 10-га чедир кончуг таарымчалыг өйде чажып алганындан черниң шыгы-биле үнген тарааның өзүлдези шору. Амгы үеде тарааның байдалын хыналда комиссиязы эки деп санаан. Ынчалза-даа баш бурунгаар түңнелдер үндүрери эрте, күске чедир көөр апаар. Суггаттыг тараа шөлдери чок бо кожуунга чүгле агаар-бойдуска идегээр апаар дээрзин көдээ ажыл-агыйның дуржулгалыг удуртукчузу тайылбырлай-дыр.


Бочагиниң сиген шөлдеринде ажыл кидин түлүүнде чоруп тур. Ужу тейлер ажып чоктай берген шынааның ногаан сигенин 3 трактор кезип, бөлүп база дүре тырып тур. Дүре тыраан сигеннерни чурум езугаар чыскаап каан шөлдү ырактан көөрге, чаражы кончуг. Сигенчилер-биле ужурашкаш, оларның турлаанга баргаш, кезек чугаалажы кааптаал деп дилээримге, чай чогу аажок улус болду. Ажылчыннар-биле бичии када чугаалажы кааптывыс. Хову ажылдарының хоочуннары, мезанизаторлар Юрий Ковальногих биле Роман Гелеродтуң чугаазы-биле сигенни кескеш, бичии чыттыргаш, шыгы үнгелек чорда, тускай дериг-херексел-биле дүре тырыыр. Дүрүг сиген 400 килограмм болур. Кижиден бедик бо чаагай, чымчак дүрүг сиген кыжын малга чүден артык чугула. «Сиген белеткелиниң планда көрдүнгениниң 5-тиң бир кезиин кылып алдывыс» — деп, «Туран» КХН-ниң хову бригадазының инженери Евгений Валерьевич Хөлчүкпен чугаалады. Хову турлааның чурттакчылары «Аалга кирген кижи аяк эрии» деп чаагай чаңчылды сагып хүндүледилер. Хөлбең талдың хөлегезинге арыг агаарны тынып шайлавышаан, ажылчыннарның столунда чемниң элбээн магададым: сүт, өреме, ногаа аймаа, дүлген эът дээш, шупту аъш-чеми боттарының, «Туран» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң болду. Ажылчыннарга боттарының кызымаа болгаш изиг күзели-биле кылган ажылының «дээжизин» чиирге чүден амданныы чугаажок.

«Сигенчилер ажылын август 10-га чедир дооскаш, оон ыңай күскү дүжүт ажаалдазынга белеткелди калбаа-биле эгелээрлер. Тараа ажаалдазынга кожуунда 7 комбайн кирер, оларның 5-жи белен, а 2-ге немелде септелге херек болуп турар. Дүн-хүн чок уламчылаар дүжүт ажаалдазынга 30 ажыг кижи хаара туттунар» — деп, Александр Айдыңович тодаргайлай-дыр.

Кожуунда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп Тыва Республиканың Чазааның Даргазының эгелээшкини-биле боттанып турар төлевилелге Бии-Хем кожууннуң киржилгези кандыгыл деп көдээ ажыл-агый даргазындан айтырдым:

— «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлгеге» кожууннуң 7 сумузундан 7 төлевилел кирип турар. Бут кырынга туруп ажылдай берген деп санаттынып турарларга Хадыңдан тыва национал хеп даараар ус-шевер хамааржыр. Аржаанда сүт болбаазырадып турар сайгарлыкчывыстың акша-төгерик талазы-биле айтырыы ам-даа шиитпирлеттинмейн турар. Ындыг-даа бол, бо киживистиң ажылдаар чери бар. Ол сүт хүлээп алгаш, заводче дужаап турган. Өөк сумузунда сүт болгаш оон кылыглар бүдүрер черни кылып алган сайгарлыкчывыс бар. Бо неделяда ук бүдүрүлге чери суг-биле хандыртынган болгаш бо каш хонукта чондан сүттү хүлээп ап, ажылын эгелей бээр. Хүтте хлеб быжырыкчызы ажылын чорударынга херек чүүлдерни тыптынып, дериттинип алган. Арткан сайгарлыкчыларның акшаландырыышкын айтырыы билдинмес бооп артпышаан.

— Кол байырлалывыс, чоокта чаа диңмиреп эрткен республика Наадымынга бодуңарның кожуунуңарның «арны» бооп, ооң адын камгалаан мурнакчыларыңар дугайында чугаалап көрүңерем.

— Кожууннуң көдээ ажыл-агыйның тергииннери боор 3 мурнакчыны киирген бис. Сесерлиг сумузунда хууда дузалал ажыл-агыйының чылгычызы, чемпионувус Ратмир Севенович Лапчар. Ол шаандан тура аът өстүрүп, чылгызының уксаазын экижидер дээш үре-түңнелдиг ажылдап турар. Улуг мөөрейлерге аъттарын чарыштырып турар бистиң чоргааралывыс-тыр. Шолбан Николаевич Кызыл-оол — Аржаан сумузунуң хууда дузалал ажыл-агыйлыг аныяк малчыны. Бо өг-бүле боттарының хуу мал-маганын өстүрүп, кажаа-хораазын боттарының күжү-биле туткаш, шээр болгаш мыйыстыг бода малды азырап турар. Эки көргүзүглүг болгаш кожууннуң мурнакчыларының одуруурунче кирген Олег Күгертаевич Бай-Кара — Сөөш сумузундан база-ла хууда дузалал ажыл-агыйлыг малчынывыс. Кожуун удуртулгазы көдээ ишчилеривиске канчаар-даа аажок чоргаарланып, оларның изин салгап чоруур аныяк малчыннарывысты деткип турар бис.

— Кожуунда герофорд уксаалыг мыйыстыг бода малыңар бар болгай, ооң дугайында чүнү чугаалап болур силер, Александр Айдыңович?

— Эъткир герофорд уксаалыг малдар тудуп турар малчынывыс бар. Ол Аржаан сумузундан Александр Валентинович Инюткин-дир. Эъткир уксаалыг малдың чаш төлүн 70 хуу чедир менди камгалап алган. Александр Валентинович төрүүр 5 баш боданы дугуржулга езугаар күрүнеге дужааган. Арткан бода малды бо чылын чурттакчыларга үлеп бээр бодалдыг. Күзүн арат ажыл-агыйлыг малчыннарга ол малды үлээш, баш санын ам-даа көвүдедир сорулгалыг бис. Эрткен кыштың түңнели-биле малчынывыстың ажыл-ижиниң көргүзүглери база чедиишкинниг бооп турар.

— Кайгамчыктыг шынарлыг хөрзүнүңер болгаш агаар-бойдузуңар ногааның элбек дүжүдүн алыр арганы силерниң кожуунуңарга тургузуп турар. Чурттакчы чон артыкшылдыг ногаазын бүдүрүлге черлеринче дужаап турар бе?

— Суурларда чон ногааны чүгле бодунга тарып ап чаңчыккан. Сесерлигниң Вавилин ээтпээнде биске хамааржып турар ногаажылар чонга садар ногааны өстүрүп турар. Картофель, капуста, арбуз дээш, ногаа аймааның бодун база ооң болбаазыраткан хевирин садып турар төрел аймактың ажылы чаңгыс эвес чыл чедиишкинниг уламчылап турар. Олар, мен билирим, күрүнеден деткимче черле ап көрбээн. Тускай сорулгалыг программаларже киирер деп санал кииреримге, оларның талазындан идепкей амдыызында көзүлбейн-дир.

Мал чеминиң белеткелинче Бии-Хем кожууннуң чонунуң көдүрлүүшкүнү улуг деп көрдүм. Ук ажылдарны чогумчалыг боттандырар дизе, чүгле ажылчын бөлүктүң изиг күзелинден хамаарышпас. Маңаа кывар-чаар чүүлдерниң база көдээ ажыл-агый техниказының чугула артык кезектериниң өртээниң улуу кол чидиг айтырыг бооп артпышаан. «Тараам турда, тодуг-ла мен» дээн сөсте ышкаш тараажыларның чылдың дөрт эргилдезинде соксаш дивес ажылы чонну «чемгерип» турар. Кышка белеткелди күштелдирери — мал-маганның хүр кыштаарының демдээ. Олар хүр-менди кыш ажып, баш саны көвүдээрге, сүт, эът, дүк-биле чон хандыртынар. Чон эки чурттап, ажылдаар болза, чурттуң сайзыралының деңнели бедиир.

Чаяна ЧЫКАЙ.