Найысылал Кызыл аян кирер

Кандыг-даа байырлалдарның кол хемчеглери найысылал Кызылга болуп эртери чаңчылчаан. Кайгамчык, чараш бойдус-чурумалын кижи чүге-даа деңнеп четпес Тыва чуртувустуң найысылалы — Кызыл хоорайга мурнувуста улуг байырлалдарның кол хемчеглериниң эртерин барымдаалааш, ону аянныг, чараш, каас-шиник кылдыр дериири болгаш чаартылгаларны кылыры көрдүнген. Кызыл хоорай администрациязында бо чаартылга ажылдарын харыылаар удуртукчуларның бирээзи Меңги Хомушкуевич Кара-оол-биле чугааны кылдым.

— Меңги Хомушкуевич, Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылы онза чугула юбилейни 2014 чылда демдеглээр болгай бис. Кол кичээнгейни найысылалдың чаартылгаларынче угландырган, бо талазы-биле кандыг хемчеглер алдынып турарыл?

— Байырлалга белеткел дээрге — Тываның бурунгаар хөгжүлдези-дир. Кыска хуусааның дургузунда хоорайның төөгүлүг төвүн чаартыр ужурлуг бис, бажыңнарны септээр, хоорайже кирер оруктарны чаартып дериир, байырлыг шинчи киирер, кудумчуларга орук шывыының септелге ажылдарын чорудар, аалчылар бажыңының, Национал театрның баарында шөлчүгешти болгаш Аныяктар сесерлиин эде чаартыр дээш, оон-даа өске кылыр ажылдар хөй.

Кызыл хоорай бистиң республиканың төвү болганда, байырлалдар шупту маңаа болур, ынчангаш тургустунуп кээр хире нарын айтырыгларны чогумчалыг шиитпирлээрин чугула деп санаар мен. 100 чыл дээрге-ле, төөгүвүстүң оруун истеп дилээри, кажан шагда уттундурган, билдинмейн чораан арыннарын катап тургузар, Азияның төвүнде бичии республиканың сайзыралын болгаш келир үедеги овур-хевирин улам долу көргүзер арга-дыр. Бо чыл биске улуг белеткел ажылының чылы-дыр, кылыр болгаш шиитпирлээр айтырыглар бар-даа болза, турум өзүлдени болгаш хөгжүлдени чедип алыр дээш хемчеглер катай-хаара чоруп турар.

— Республикага 20 ажыг объектилерни келир чылга чедир ажыглалга киирери планда көрдүнген. Оларның аразында онза кичээнгейни Азия төвүнүң тураскаалын болгаш Улуг-Хемниң эриин дургаар чаартылга ажылдарын кылыры — кол черде, бо дугайында чугаалап көрүңерем.

— Белеткел ажылдарының планында кирген чаа тудуг болгаш эде тудары негеттинип турар улуг ажылдар бар, ол дээрге Кызыл хоорайның эрик кыдыы, Чүргүй-оол кудумчузундан коммуналдыг көвүрүгге чедир онзагай, чараш чер кылдыр чаарттынар. Кол кичээнгейни төөгүлүг черниң, байырлал шөлчүгежиниң болгаш Азия төвүнүң чаартылгазынче салган. Бо черниң онзагай демдектери биске хөйнү сөглеп турар. Каттышкан хемнеривис сөс чокка-ла каас-чаражы-биле оожум агып чыдар. Енисейниң эриин тыва чоннуң чоргааралы, ынак хеми деп билдингир, эскертине бээр кылдыр чаартыр ужурлуг. «Азия төвү» тураскаалын эде чаартып тудар, ооң чанынга чараш шөлчүгешти фонтаннар-биле шимеп дериир, кайыын-даа келген аалчыларның сонуургалын хаара тудуп турар кол черивис ол болгай.

Ынчангаш эрик кыдыын делгемчидип чаагайжыдарынга шаптык кадып, чударгай болуп турар объектилерни чайладыр, тудуг шөлүн арыглаар болгаш тудуг эгелээринге чедир чаа эриктиң шөлчүгежи белен турар кылдыр ажылдар кылдынып эгелей берген. Кызыл партизаннар кудумчузунда өнчү ээлери-биле дугуржулга езугаар хемчеглер чоруттунган. Чамдык тудугларны федералдыг өнчүден муниципалдыг өнчүже шилчидериниң айтырыглары шиитпирлеттине бээринге идегел бар. Ээлери тывылбайн турар ээн тудуглар бустунар. Чаартыр, аян-шинчи киирер дээн кудумчуда хуу бажыңнарның чамдык ээлери шаптыктап, ажылды саададып турарлар. Оларның-биле шыңгыы чугааны кылып турар.

Девискээрни белеткээр талазы-биле ажылдарны 2012 чылдың чайгы үезинде эгелээн. ТР-ниң Тудуг яамызы төлевилел ажылдарын кылып, сметаны тодарадып тургускан, архитектор Даши Намдаков-биле дугуржуп чугаалашкан.

— «100 чылче базымнар» деп тускай төлевилелдиң иштинче «Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» деп чаагайжыдылга талазы-биле конкурс чарлаттынган. Ооң кол сорулгазы чаагайжыдылга болгаш культураның ниити деңнелин бедидери болур. Меңги Хомушкуевич, бо айтырыгны анаа эвес салдым, театр баарында шөлчүгеш, Аныяктар сесерлии болгаш Национал парктың чаагайжыдылга ажылы кандыгыл?

— «100 чылче базымнар» деп тускай төлевилелдиң кол сорулгазы — юбилей тематиказынче республиканың чурттакчы кижи бүрүзүн хаара тудуп, чугула төөгүлүг хүннү байырлаар хемчеглерже амы-хууда үлүг-хуузун киирер арганы бээр. «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» — бо талазы-биле арыглаашкын ажылдары хоорай иштинде үргүлчү болуп турар. Амыдыралчы айтырыг-дыр, бистиң хоорай-суурларывыска арыг-силигни тургузары чугула. Ынчангаш чаагайжыдылга ажылынга чонну калбаа-биле киириштирер херек.

Национал театрның баарында шөлчүгешти болгаш Аныяктар сесерлиин эде чаартыр, оон-даа өске кылыр ажылдар хөй. Хоорай иштинде бо черлерниң амгы байдалы чаржынчыг, хирлиг-дир, ынчангаш театр чанында сесерликтиң херимин ап кааптар, ону эде кылып чаартыр,дараазында Арат шөлүнүң чоогун чараш, көрүштүг кылдыр чаартыры планда кирген.

Юбилейниң эде кылыр тудугларының талазы-биле хөлзээшкиннер 2013 чылда адырның өске-даа сорулгаларын хүн айтырыындан дүжүрбейн турарын баш удур сагындырып каайн.

Оон ыңай Культураның болгаш дыштанылганың Национал парыгын чаартыптарга, найысылалга чайгаар үнген арга-арыглыг парк онза чоргааралды оттуруп кээр. Өзүмнерни арыглап-аштаары болгаш катап олуртуру, хемчигеш уннарын арыглаары, оруктарны бүрүнү-биле солуур, оларны чырык-биле хандырар, уругларга ойнаар черлерни чаартып кылыры болгаш тудары, хеме станциязын көскүзү-биле чаартыры, амгы үениң чаа аттракционнарны садары дээш бүгү ажылдар төлевилелде көрдүнген.

Арга-ыяшты катап олуртуру, тудуг болгаш дизайн-каасталга ажылдарының деңнели эң бедик болур ужурлуг. Культураның болгаш дыштанылганың чаарттынган Национал парыгын келир чылдың майда ажыдарын планда киирген. Хоорайжыларның болгаш республиканың аалчыларының дыштанырынга ынак чери чылдың кайы-даа үезинде ажылдаар. Ынчангаш юбилейге уткуштур бокту аштап-арыглаар, экологтуг акцияларга киржир, долгандыр турар хүрээлелди камгалаар талазы-биле ажыл-чорудулгага үлүг-хуувусту киириштирерин кызылчылардан дилээр-дир мен.

— Меңги Хомушкуевич, чаартылга ажылдарының баштайгы түңнелдерин кандыг деп бодаар силер?

— Кызыл хоорайда чаартылга ажылдарының баштайгы түңнелдерин чүгээр деп санаар мен. Элээн хөй ажылдарның күүсеттингенин дорту-биле айтып болур. Чаңгыс чыл иштинде чонну аргыштырып турар оруктарны чаартып, шынарын экижидер дээн ажылдар шалыпкын чоруп турар.

Хоорайны каастап турар тудугларга немей чаа тудуглар кылдынып турар. Найысылалдың хевирин үреп турар тоймаглаттынган тудугларның «салым-хуузун» сайгарып чугаалашкан. Найысылалдың оон-даа өске тудуглары — доктаамал кичээнгейде. Олар юбилейниң чаартыр тудугларының санынга кирбээн-даа болза, колдуунда белен, Кызылдың даштыкы хевиринге чаа аян-шинчини болгаш көскү салдарны чедирер. Хоорайның чамдык черлери ам-даа бүрүн дериттинмээн. Хамыктың сузун базып турар, эңгейгилеп арткан ээн тудугларны узуткаан, оон-даа өске ажылдар кылдынган.

— Айтырыгларга харыылап бергениңер дээш четтирдим.

Автордан: келир чылын эртер хемчеглерге белеткел ажылдары, шынап-ла, улуг. Тывага эртер онзагай байырлалдарга бүгү-ле аргаларны ажыглап, чурттакчы бүрүзү үлүүн киириштирер болза эки. Кызыл хоорайда дыка хөй чүүлдерниң кылдынып турарын эскердим, чаа тудуглар, аргыштырылга оруктары, эде кылыр тудуглар болгаш чаагайжыдылга ажылдары кидин түлүк.

Анисья Тюлюш чугаалашкан.
"Шын" солун № 82 2013 чылдың июль 18