Тыва чоннуң ыдыы, сүзүү болган эки турачыларның сөөлгү дайынчызынга мөгейиг

Ада-чурт дайынының ордениниң бирги, ийиги чергези-биле, Тыва Арат Республиканың ордени, Тыва Республиканың ордени болгаш хөй-хөй медальдарның эдилекчизи, Тываның алдарлыг малчыны, он ажы-төлдүң эргим авазы, эки турачы Вера Чулдумовна Байлактың чырык тураскаалынга мөгейиг кылдыр «Шын» солун сактыышкын арнын парлап үндүрүп тур.

Ооржак (Вера) Байлак эрте өгленип алган. Өөнүң ээзи Хапылак Сарыгларны куда соонда Москваның Чөөн чүк улузунуң коммунистиг университединче өөредип чоруткан. Баштайгы дун оглу Кош-оол бир хар четпээнде, аныяк ава Вера Байлак фронт чоруур дугайында билдириишкинни киирген: «Yш эжишки кожкомга чеде бергеш, немец-фашистерни чылча шавары-биле фронтуже чорударын дилээн бижикти берип каан бис. Хөй-ле айтырыглар салгаш, билиивисти, кылып билир чүүлүвүстү хынап, шылгаан соонда билдириишкиннеривисти Чазакче дамчыткан чүве. Чайын чоруп болур, ажырбас дээн харыы келген. Ынчан чоруурунга белеткел эгелээн. Мени эгезинде бичии оолдуг кижи хоржок дээш «брактап» кааптар часкан. Авам, ачам кожкомга келгеш: «Уруувустуң оглун бистер өстүрүп, карактаар бис, уруувусту фронтуже чорудуп көрүңер» дээрге, ам-на чөпшээрепкен. Ада-иелеривис биске эң дээре дээн аъттарын бергеш, орук-суур эки чоруп, онча-менди чанып келзин дээш артыжап, ак сүдүн чажып, муңгарап, ыглажып тургаш-ла, чагыг-сөзүн бергеш, үдеп кааннар».

Тываның аъттыг шериг эскадронунуң дайынчыларының аразында 10 кыс уруглар бар турган. 1943 чылдың декабрь 8-те Смоленск облазының Снегиревка деп черге аъттыг шериглерниң 31-ги гвардейжи полктуң командири Попов чаа келген дайынчы күштүң көрүлдезин эрттирген. Элээди оол сагындырар ыспыгыр дайынчының мурнунга доктаагаш, адын айтырган. Капитан Кечил-оол тургаш: «Орустап билбес уруг-дур» – деп чугаалаарга, командири: «Шуптузун – кухняже! Кавалерисчи полк-тур бо, кыстар херекчок!» — деп дужаал берген. Полк командириниң чугаазын очулдуруп бээрге-ле, Вера Байлак карак чивеш аразында аъттаныпкаш, аъттың маңы-биле халдып бар чоруй, селемези-биле ыяштың будуктарын хыдый шаап каапкаш, дедир маңнадып ора, бир-ле чүве алгырган. Кечил-оол командиринге:

— Дуу ол чочагайны көрүп тур силер бе? – деп айтырып тур диген. Боо-даа «тог!» дээн – чочагай тоо-быдарадыр чаштай берген.

— Силерниң дайынчыларыңар шупту мындыг эрес бе?

— Ийе, шупту. Даглар, ховуларлыг черниң ажы-төлү чажындан тура аът мунуп өөренирлер.

— Дужаалды дыңнаңар! Тыва эки турачыларның эскадронун бүрүнү-биле полктуң хүрээлеңинче киирип аар!

Бо болгаш өске-даа фронтучу сактыышкыннарында Вера Чулдумовнаның эрес, кашпагайындан аңгыда, аал-оранын сагынганы аъдын канчаар хумагалыг ажаап турганындан илдең көстүп кээр: «Бистер эң бир дугаарында аът-хөлүвүстү дыштандырып аарын бодаар чордувус. Аътты чемгерип кагбаан шаанда сагыш орта эвес, аасче чем ашпас. Бистер оларга дыка ынак турган бис».

Тулчуушкуннар өйүнде кара доозун ышкаш бүргеп кээр, кайыын чедип келгени эскертинмейн баар аъттыг шериг эскадроннуң дайынчыларындан немецтер ыяк коргар турган. «Черлик» дивизияның азиат шырайлыг дайынчыларлыг отрядын немецтер «шварце тод» деп (кара өлүм деп очулдуртунар) адаар турган. Аар-берге тулчуушкуннар үезинде санитарка кыс Вера Байлак он ажыг дайынчыларны ок-боо, частыышкыннар долган дайын шөлүнден үндүр чүктеп, амы-тынын алган. Хайгыылчы Иван Кузнецовтуң сактыышкыннарындан: «Бир катап мээң дайынчыларым немецтерниң тылынче кирер даалга күүседип чорупкан өйде командылал чери суурда быжыгланган фашистерниң танкылары, бронемашиналары чежел деп тодарадыр даалга берген. Дайзын-биле аравыста ажык, ак хар шыпкан чер бар. Хайгыыл чорудар дуржулгалыг дайынчы болза дээримге, капитан Кечил-оол Вераны сүмелээн. Дурт-сыны бичии дайынчы кыс кашпагайы кончуг үңгеп чоруткаш, дайзынның турлаанга чоокшулап чеде бергеш, кайда, чүү турарын көрүп алган. Хенертен ооң мурнунга ийи ызыр фашист солдат турупкаш, автоматтарын шыгаай берген. Оон бичии элээди уруг ышкаш көстүрге, улуг тураланып, серемчилелин чидириптер эптиг өйнү Вера Байлак манап алгаш, дайзыннарны чок кылгаш, амыр-менди ээп келген».

Дайын-чааны караа-биле көрүп эрткен эки турачының эрткен оруктарының дугайында сактыышкыннарында мындыг бодалдар бар: «Ровно биле Деражно аразы дайынчы шавар халдаашкын үезинде аразы чоок, ыя бо-ла чыдар ышкаш болган. Бо кудумчуларга немецтерниң камгалалы дыка күштүг, кадыг-дошкун тулчуушкунну шыдажып эрткен бис. Изиг-изиг тутчуп турдувус, карак-кулак чок, дорт, чоруп-ла турар, тоовайн, чүгле бурунгаарлап-ла орар сен. Мында, бо черге, мээң элээн каш эштерим бажын салган, кээргенчиглерин. Бо чер дээрге, өлүм шөлү турган чүве ийин. Коргунчуг-даа, берге-даа. Чүгле кижиниң бодундан хамааржыр. Бүгү хевиң, бөрт, тон – шупту дыдыктаар болур, чүге-ле ийик, ок эът-кешке четпээн боор. Дайын-чаа коргунчуг-ла чүве чораан».

Бо хире кадыг-бергени эрткеш, Вера Чулдумовнаның сагыш-сеткили чымчак, өскелерге кичээнгейлиг, оожум-топтуг артканы кайгамчык. Тайбың амыдыралдың үнезин билип, кежинге шылгадып эрткен аныяк кыстың ие болур чаяалгазы база онзагай чолдуг – Вера Чулдумовна Байлак он ажы-төлдүң эргим авазы, маадыр ие.

Бо-ла эрткен он-он чылдарның дургузунда Вера Чулдумовна Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөлдүң партия райкомнарынга килдис эргелекчилеп, Хайыракан көдээ Совединиң даргазынга ажылдаан үелеринде чоннуң культуразын бедидер, ажы-төл кижизидилгези, өөредилгези дээш организастыг ажылды чорудуп, чонну ажыктыг, бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдарже хаара тудар ажылды төлептии-биле күүседип шыдаан удуртукчу болуп арткан.

Бүгү назынында хөй-ниити ажылындан, эң ылаңгыя школачылар болгаш аныяктар-биле ужуражылгалардан чыда калбайн келген. Эки турачы хоочун кады фронтуга дайылдажып чораан эштериниң дугайында чылыг сактыышкыннарны арттырган. Эскадрон командири Түлүш Кечил-оолдуң мерген угаанныын, шериг мергежилиниң бедиин, дайынчыларынга ынаан, олар дээш сагыш човап чораанын Вера Байлак хүндүткел-биле чугаалап чораан.

Чон-биле ужуражылгалар, республиканың дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуннар организацияларының ажылының, Тиилелге хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчеглерниң идепкейлиг киржикчизи. Хурал-суглаага дөспес, эрес чаңныг фронтучу арагалаар чоруктуң, эң ылаңгыя херээженнер ортузунга нептерээнин буруу шаап, ажы-төл кижизидилгезинге корум-чурум үрээр чоруктар багай салдар чедирип турарын айтып, сагыжы аарып чораанын чаңгыс чер-чурттуглары утпас.

Ажыл-ижи, даанган хүлээлгези чеже-даа чайжок болза, хөй уругларлыг ие кижи болгаш, Вера Чулдумовна мал ажылындан салдынмайн чораан. Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, ажы-төлүн, төрелдерин эвилелдеп алгаш, арат ажыл-агыйын тургузуп алганын билир бис. Баштай 500-600, оон муң арай-ла четпес, эвээш-ле чыл эрткенде, муң хойлуг малчыннарның одуруунче кирген. Тыва кижиниң ханында сиңген угаан доңунуң быжыг билии – мал турда, ажы-төл тодуг-догаа, каас-коя чоруур деп бүзүрелди тыва чонунга херек кырында шынзыдып чораан угбавыс база Вера Чулдумовна ол болгай. 2004 чылда Украина чедип, дайынчы оруу-биле эрткен эки турачы шыырак уксаалыг казыраже үр-ле көрүп, «чер аразы ырак эвес турган болза, садып аппарып алза» деп чугааланып турган дээрге, чаптанчыг-даа, кээргенчиг-даа. Ажыл-амыдырал дээш ол хире кызымак, тура-соруктуг угбайның республиканың экономиказын быжыглаарынга киирген үлүг-хуузун күрүне бедии-биле үнелеп көргеш, «Күш-ажылдың Кызыл тук» ордени-биле шаңнааш, «Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыны» деп хүндүлүг атты тывыскан. Кодан сыңмас өшкү-хоюнуң ээзи, сүт-саанының элбек артыкшылын чонунга үлеп чораан буянныг эне аъттарын оорлай бээрге, кулун, бе садып алгаш, дуюун тургузуп, мал бажын катап өстүрүп, улап чоруй баарга, шынап-ла, ундаравазы, чаныш-сыныш чок туруштуу каракка көстүп кээр.

Фронтучу угбавыс эки турачы эштеринден чааскаан арткаш, муңгараан чери бар: «Назы-харым-даа улгаткан, сезен бешти ажыр база бердим. Бо хөй чылдарның дургузунда дайын-чааны-даа, өлүм-чидимни-даа, аш-чутту-даа көрдүм, кылбаан ажылым-даа чок деп хөөрем чокка чугаалап болур мен. Эрес-дидим, омак-хөглүг, ажыл-ишчи эки турачы дайынчы эш-өөрүм өске оранче шуптузу чоруй барганынга кончуг хомудап, качыгдап чор мен. Чааскаан артарга сагыш-сеткилге кончуг берге-дир, хөй бодалдар сагышка кирер». (2009 чыл, май 9).


Россияның төп телеканалының журнализи Сергей Брилев 2012 чылдың октябрьда «Ада-чурттуң Улуг дайынының эскет чок арткан киржикчилери» (союзники) деп номунуң дугайында «Взгляд» солуннуң корреспондентизи-биле чугаалажып тура, Тыва дугайында мынчаар чугаалаан: — Моол-биле кызыгаарлашкак черде кожуунда чайлагга Вера Байлак-биле ужурашкан мен. Ол 75 харлыг. Тываның улустуң революсчу шерииниң дайынчызы, эрткен болуушкуннарның чаңгыс дириг арткан херечизи-дир. Ол үеде Тыва хамаарышпас тускай күрүне тургаш, 1941 чылдың июнь 22-де Германияга удур дайынны чарлаан. Бичии республика немец-фашистер-биле дайынче ийи полк чедер хире санныг шериин чоруткан. Тыва Арат Республиканың күрүне тугун киискиткен дайынчылар Ровно хоорайны эжелекчилерден хостаан.

Вера Байлак дээрге тус болуушкуннарның канчаар болганын сактып, кадагалап арткан эки турачы-дыр. Ол ам-даа өскен-төрээн ховуларында аъдын мунуп, малын малдап, ам-даа чурттап чоруур».

Журналистиң кээп турганын, ат-сураглыг фронтучунуң аалынга киргенин «Тыва» телеканал көргүскен болгай. Yстүнде адаан номда ол ужуражылганы чугаалап турарын номчукчу сактып, билип каар боор. Вера Чулдумовна ынчан аъттангаш халдып чорупканын база сактыр боор силер. Ооң-биле кады республиканың журналистери Таан-оол Хертек («Шын»), Дина Оюн (ТываОнлайн), Аяна Лама, Мерген Ондар, Назым Доржу (КТРК «Тыва» — медээлер), фотокоррлар Владимир Савиных («Тувинская правда»), Ай-кыс Маспык-оол («Шын») бо каш чылдарның дургузунда улуг сонуургал, хүндүткел-биле чырыдып, чонга буянныг ие, эне, бөдүүн тыва херээжен Вера Чулдумовнаның чараш, күштүг овурун чедирип шыдаан деп бодаар мен.

В.Ч.Байлак – Москваның Кызыл шөлге болуп эрткен Улуг Тиилелгениң парадының ийи дакпыр киржикчизи, Улуг Россияның удуртукчулары В.Путинниң, Д.Медведевтиң байырлыг хүлээп алыышкынынга киржир аас-кежиктиг болган эки турачы-дыр. Тиилелгениң 60 чылынга тураскааткан Парадка киржип чорааш келгеш, журналист Таан-оол Хертек-биле чугаазында Москвага баргаш кайгамчык ямбылыг хүндүлеткенин, найысылалдың төөгүлүг черлерин көргенин, сөс-домаа чечен турган болза Тиилелге парадының чараш, күчү-сүрлүүн дамчыдып бээр ийик мен дээн. А кол-ла чүве, кижи төөгүзүнде көрүп көрбээн өлүм-чидимниг улуг дайынга Тиилелгени чуртунга, чонунга чаалап берген дайынчыларга чараш тураскаалдарны кылып каанын бүрүнү-биле чүүлдүгзүнүп, сеткили ханганын чугаалаан.

Вера Чулдумовна амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир ажылдан салдынмаан, эң-не кол чүүл – ажыл деп бодалдыг: «Бо хүнде бүгү чүве эки ышкаш. Сайзырал бар. Чүгле кижилерниң иштики делегейи арай ядаргай. Аныяктарга дээди эртемче, ажылче орук ажык, ынчалза-даа чүткүл чок. Шаанда эртем чок-даа кижилерниң угааны өөренип чораан кижи ышкаш, сонуургалы улуг, бурунгаар чүткүлдүг турган. Школада өөреникчилер-даа, аныяктар-даа үени хос, халас эрттирип, олутпай апарганы хомуданчыг…».

Тыва эки турачы, Кызыл Шеригниң дайынчызы, Ада-чурттуң Улуг дайынының санитарказы, маадыр ие Вера Чулдумовна Байлактың 2010 чылдың май 8-те чугаазының төнчүзүнде чүгле дөрт сөстүг чаңгыс домак бар: «Амыр-тайбың болуңар, эргим кижилер!» Кижилерге ынакшылы, тайбың ишке маадырлыг чоруу, ажы-төлүнүң ынак авазы, Тываның ховар кыстарының бирээзи Вера Байлак аравыста чок-даа болза, ооң чагыг-сөзү чонун, черин камгалап артар: «Амыр-тайбың болуңар, эргим кижилер!».

Галина Маспык-оол белеткээн.
Чуруктарны "Шын"солуннуң архивинден алган.
"Шын" солун № 81 2013 чылдың июль 16,