Тываны хөгжүдериниң бот-тускайлаң планы: перспективтиг инвестиция төлевилелдери, чедингир оран-сава тудуу, социал айтырыглар шиитпири

Тываның бот-тускайлаң планында инфраструктурлуг кызыгаарлаашкыннар айтырыгларын шиитпирлээринден аңгыда, бүдүрүлгеге хамааржыр инвестиция төлевилелдери кол кезекче кирген. Бот-тускайлаң программаларның төнчү дугуржулгазын удуртуп башкарган вице-премьер Марат Хуснуллин Инстаграммда бодунуң арынында мынча деп бижээн: «2024 чылга чедир регионнарның хөгжүлде планын күүседиринге 5-5 млрд. рубль акшаны салыр. Ол акша-хөреңгини алызында кедилиг инвестиция төлевилелдеринче, бизнести деткииринче, чедингир чуртталга оран-савазының тудуунче, социал айтырыгларны шиитпирлээринче угланыр. Экономиктиг бо берге үеде регионнарга дыка улуг деткимче ол апаар деп санаар мен». 

Апрель 15-те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол журналистерге бот-тускайлаң программаның ол кезээнге тайылбырны берген: 

Россияның Тудуг яамызы бо хонуктарда, Тывага 1 дөрбелчин метрде ооң өртээ 61 муң 700 рубль кылдыр тургусканы, эки медээ болду. Бистиң республикага хамаарыштыр дыка эки шиитпир ол болган, ам ол акшалар-биле шынарлыг чуртталга тудуун тудуп болур. Ол шын. Аварийлиг болгаш эргижирээн чуртталга бажыңнарындан кижилерни өскээр көжүрер талазы-биле программавысты үезинде шынарлыг боттандырып турар апаарынга идегээр мен. Тудугжулар чүгле тудуг тудуп эвес, а боттарынга акшаны ажылдап алырлар. Ол дыка эки». 

Тывага тудугну шапкынчыдарының өзек аргазы – боттуң тудуг материалдарын бүдүрүп эгелээринде. Кедилиг деп көрген инвестиция төлевилелдериниң үндезинин бүдүрүлгениң ол хевири тургузар. Бот-тускайлаң планның күүселдезин деткиир ужурлуг эң херек инвестиция төлевилелдериниң дугайында Шолбан Кара-оол чаңгыс эвес удаа демдеглеп келген.

Регионга тудуг материалдарын бүдүрер талазы-биле айтырыгга кезээде чөрүлдээлиг чүүлдер тургустунуп турган. Чижээ, найысылалдың беш каът панель бажыңнарын тударынга 80 чылдарда Кызыл хоорайны хандырып турган бүгүдеге билдингир бажың тудуунуң комбинады бөгүнде ажылдавайн турар, ону регионнуң бир политик кижизи хуужудуп алганы билдингир. «Заводтуң чогу хомуданчыг-дыр – деп, республика Баштыңы демдеглээн. – Ынчангаш бот-тускайлаң планда бир кол хемчег кылдыр демир-бетон кылыглар бүдүрүлгезин киирген бис. Хуу инвесторлар-биле кады ону шыдаптар боор бис». 

Эрткен чүс чылдың 90 чылдар эгезинде, эгелеп каан цемент бүдүрер тудуг талазы-биле хөй-ниити сайгарылгазы элээн чидиг болган. Ону политиктиг бөлүктерге чоок кижилер күткээн. Эрткен вектиң тозан чылдарының төнчүзүнден эгелээш рынок үезинде-даа, регионда цемент бүдүрүлгезиниң чогу, чуртталга тудуунуң хемчээлин канчаар-даа аажок эвээжеткен. Оон бээр-ле, Тывада оран-сава тудуун ынчаар-ла калбартыры болдунмаан. 

Эрге-чагырганың төлээлери хөй-ниити дускуссиязында, ол ышкаш соцмедиа шөлдеринге анаа эвес чугааны чорудуп турар. Бодунуң тудуг материалдарының баазазын регионга хөгжүдери – чуртталга тудуунуң өртээн бадырарынга дорт орук-тур. Хайыракан даанда чугайлыг чер чанынга цемент бүдүрүлгезин ажыдар санал чоокта кирерге, аңаа чоннуң хөй кезии чөпшээрешпээн. Тываның Баштыңы хөйнүң үнүн дыңнап, цемент бүдүрер төлевилел регионнуң тускай планынче кирбейн барганынга хомудаан сеткилин чажырбаан: 

Бот-тускайлаң программада көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин деткиир аңгы кезекти тускайлаан. Республикада көдээ чурттакчы чоннуң 40 ажыг хуузу суурларда болуп, оларның орулгалары чоннуң орулгаларының ниити деңнелин тодарадып турар болганда, көдээ чонга деткимче көргүзери мурнады боттандырар кол угланыышкыннарның бирээзинге хамааржыр. Шолбан Кара-оол бо таварылгада бодунуң политиказын дес дараалаштырган. 

Регион Баштыңы албан-дужаалынче кирген дораан, суурлар хоозурап, хоорайже чон калбаа-биле көжүп эгелээн үеде, ол бир дугаарында, көдээ ажыл-агыйының акшаландырыышкынын улгаттырар дугайында чарлыкка атты салган. Ооң удуртулгазы-биле республика чазаа чедиишкинниг ажыл-агыйларже акшаландырыышкынны углап, тускайлаттынган кластерлерже тараа ажыл-агыйларын мөөңнээр база малчыннарны деткиир талазы-биле улуг төлевилелдерни боттандырып турар. Муң малдыг малчыннар клувун тургузуп, ооң кежигүннеринге социал хандырылга чиигелделерин киирген.

 «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Аныяк өг-бүлеге кыштаг», «Чаа сорук», «Дүк» дээн социал болгаш экономиктиг угланыышкынныг төлевилелдерни чон таарзынып хүлээп алган. Каш чылдар иштинде малдың баш санын база арат ажыл-агыйларын көвүдеткен соонда, республиканың чазаа көдээде ажыл-агыйларның шынарын бедидеринче болгаш көдээ ажыл-агый болбаазырадылгазынче хүннүң айтырыын эде угландырган. 

Бот-тускайлаң программада көдээ ажыл-агый болбаазырадылгазынче кичээнгейни күштелдирген. Республика баштыңы ооң дугайында мынча деп чугаалаан: 

Тываны хөгжүдер тускай программада кирген төлевилелдер элээн, оларның чамдыызын сонуургап турар. Коронавирустуң нептерээни-биле байдал база аңгы апарган. Бөгүнде анаа чуртталгавыс безин өскерли бергенин билир силер. Эки иммунитеттиг, шын амыдырап чоруур кижи айыылдыг халдавырга удур туржуп шыдаар. Бо талазы-биле алырга, туберкулез дээн ышкаш тодаргай аарыглар айтырыгларын шиитпирлеп, Тываның рекреация аргаларын хөгжүдер херек. Журналистер ооң-биле холбап, «Чедер» курортун база туберкулезка удур «Сой» уруглар санаторийин катап тургузар төлевилелдерниң боттаныышкынын сонуургаан.