Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чаңгыс чер-чурттугларынга кыйгырыы

Бөгүнде коронавирус халдавырының чаа хевири бүгү делегейде нарын байдалды болдурган. Бистер ышкаш эвээш чоннарга ол дыка айыылдыг. Амгы үеде бистиң чуртта база даштыкы чурттарда аараан кижилер дугайында сан-чурагайны хүннүң-не дыңнап турар бис. 

Бистиң республикада коронавирус аарыы демдеглеттинмээнин база катап бадыткап тур мен. Январь 27-ниң хүнүнден бо хүнге чедир, халдавырлыг аарыг бар чурттардан келген 27 кижини респираторлуг аарыглыг дээш эмнелгеге чыттырган. Ийи катап хыналда тестилерни кылган соонда, оларның 12-зин эмнелгеден үндүр бижээн. Бо хүнде халдавырлыг аарыглар эмнелгезинде 15 кижи хынадып чыдар. 7 кижини бо хонуктарда үндүр бижиир. Бо кижилерниң коронавирус аарыынга анализи анаа деп түңнелдерни берген. 

Аарыг тыптып, нептереп эгелээн соонда, бо чылдың январь төнчүзүнден бээр республика девискээринге коронавирустан камгаланыр хемчеглерни ап эгелээн бис. Чүге дизе бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс «Лунсин» комбинадында Кыдат улус республиканың хамаатылары-биле кады эгин кожа ажылдап турарлар. Кыдат ажылдакчыларның көвей кезии бодунуң чурттунда шөлээде. Комбинаттың удуртулгазы чаңгыс шиитпирни үндүрдүвүс, ол дээш четтирдивис. Кыдат-биле кызыгаарны албан ёзузу-биле хагган соонда, ону чедип алган бис.

 Март 17-де кезээде белен чоруктуң чурумун баштай кииргеннерниң бистиң чуртувуста бирээзи болдувус. Роспотребнадзорнуң сүмелээни ёзугаар, республикага коронавирусту тарадырын болдурбас бүгү хемчеглер чоруттунуп турар. Хөй кижи киришкен хемчеглерни соксаткан, маска чурумун сагыырын киирген. Кадык камгалал болгаш социал албаннар шупту арга-хевирлерин калбарткан. 

Айыылдыг халдавыр бистиң республикаже чоокшулап келген. Хакас Республикада, Красноярск крайда, Новосибирскиде, Бурятияда аарыг кижилер илереттинген. Ол ышкаш кожавыс Моолда база. Ол регионнарда бистиң ажы-төлүвүс өөренип, чаңгыс чер-чурттугларывыс ажылдап турар болгай. Олар ам төрээн черинче ээп чанып эгелээннер.

Ынчангаш республиканың оперативтиг штавы Тываже кирер черлерде контроль-хыналда хемчеглерин күштелдирген. Ийи кол автооруктарда – Шивилиг биле Акта санитар постуларын тургускан. Кээп турар кижилерниң эъдиниң изиин тускай херексел-биле хынап турар. Кызыл хоорайның аэропортунда республикаже ужуп кээп турар кижилерниң санитарлыг хыналдазын чорудуп турар. 

Бөгүн, бир эвес халдавырлыг инфекция кирип кээр чүве болза, чаа терапия корпузунда бедик технологиялыг медицина төвүнүң баазазында ИВЛ аппараттары-биле дериттинген реанимация өрээлдерин берге байдалдыг кижилерни эмнээринге белеткээн. Ол ажылдар ам-даа уламчылаар. 

Март 25-те Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путин нарын бо үеде ажы-төлдүг өг-бүлелерни, биче болгаш ортумак бизнести деткиириниң дугайында, коронавирус-биле демисежириниң туруп көрбээн хемчеглери-биле российжилерге кыйгырыгны кылган.

Шупту социал пособиелер база чиигелделерни кабинеттер кезиишкини, кижилер-биле чугаалажылга, немелде справкалар чокка, алды айда дорт узаттырар. Регионнуң төлевилелдерин база ынчаар кылыр. Кандыг-даа справкалар чокка дорт узадыр бис.

Хоочуннар Тиилелгениң 75 чылдааны улуг байырлал уткуштур акша төлевирин майда эвес, а апрельде алырлар. 

Ие капиталын алыр эргелиг шупту өг-бүлелер үш харга чедир уруг санынга-ла 5 муң рубль акшаны ай санында апрельде ап эгелээр. А үш хардан чеди харга чедир уругларга акша төлевирелин бир ай бурунгаар, бо чылдың июьде төлеп эгелээр. 

Ажыл чоктарның пособиези күш-ажыл төлевириниң кудуку хемчээлинге чедир өзер. Бөгүн республикада ажыл чок дээш пособиениң район хуузу-биле кады эң улуг хемчээли 11 муң 200 рубльге дең. Россияда күш-ажыл төлевириниң кудуку хемчээли 12 муң 130 рубль. Ынчангаш ажыл чок дээш пособиениң үстүкү хемчээлин 1000 рубльге улгаттырдывыс.

Амыдыралдың берге байдалынга таварышкан хамаатыларга хереглел болгаш ипотека чээлилеринге каникулдарны тургускан.

Биче бизнести деткиир хемчеглерни база чарлаан болганда, хүндүлүг сайгарлыкчылар, бо хүннерде ужурашкаш, айтырыгларывысты Силер-биле кады сайгарып көөр бис.

Ортумак болгаш биче бүдүрүлгелерге немелде өртекке үндүрүглерден аңгыда, шупту үндүрүглер төлевирин чартык чыл хуусаада соңгаарлаткан. Чээли алгаш берге байдалда келген бүдүрүлгелер, торгаалдар тыртпас дугайында билдириишкинни кииреш, чартык чылдың мораторийинче кирер. 

Биче болгаш ортумак бүдүрүлгелерниң камгалал дадывырларын 15 хуу чедир кызырар. Бир эвес ажылдакчыларының шалың төлевири күш-ажыл төлевириниң кудуку хемчээлинден бедик болза, ону кылдырар. 

База бир туруп көрбээн хемчег. 

Чурттуң баштыңы коронавирустуң дүрген тараарын чавырылдырар дээш, март 30-ден апрель 5-ке чедир шалың төлевирин хевээр арттырган, ажылдавас неделяны чарлаан. Тывага база ындыг болур. Ындыг болзажок, амыдырал-хандырылга бүдүрүлгелери – Кызылдың ЧЭТ, водоканал, Тываэнерго база өске-даа черлер штаттыг чурум езугаар үзүктелиишкин чокка ажылдаар. Эрге-чагырга органнары ажылывыс уламчылаар бис. Садыглар, аптекалар, транспорт ажылдакчылары бисти деткиир дээрзинге идегеп тур мен. Кадык камгалал база социал хандырылга албан черлери, корум-чурум камгалаар органнар күштелдирген чурумга ажылдап артар. 

Чоннуң кадыкшылы амгы үеде эң кол деп барымдаалааш, апрель 22-де Конституцияже эдилгелер киирер бадылаашкын хүнүн соңгаарлаткан. 

Эргим чаңгыс чер-чурттуглар! Чурттуң президентизи, эрге-чагырганың күрүне органнары нарын байдалдарда хамаатыларның кадыкшылын камгалап, бүгү айыылды чавырылдырар дээш бүгү аргаларны кылып турар. 

Чоок кижилериңерниң, бодуңарның кадыкшылыңар, ам байдалдарның канчап баары, чүгле силерден хамааржыр. Чаңгыс чер-чурттуглар, силерни хөглезин дээш акша-шалыңны арттырып, неделяда дыштаныр кылдыр ажылдан хостаан эвес дээрзин, билзе чогуур. Хууда айыыл чок чоруктуң хемчеглерин чорудуп, төрээн болгаш чоок кижилериңерни айыылдан камгалазын дээш, ону кылганын утпаңар. 

Улуг назылыг кижилерже база ажы-төлче онза кичээнгейни салырын диледим. Коргунчуг халдавырдан эң кошкак кижилеривис ол бооп турар. Аныяк, күштүг, кадык, эки иммунитеттиг кижилер аарыгны чиик эрте бээри билдингир. 65 хардан өрү назылыг кырганнарывыс, хоочу аарыглыг кижилеривис ону шыдавайн барып болур. Ынчангаш бирги ээлчегде, бичии болгаш улуг кижилер дугайында бодаалыңар. 

Бо чоокку үелерде байыр-найыр, куда-дой, юбилейлер эрттиреринден ойталаарыңарны кыйгырып тур мен. Харылзаа эвээш болган тудум, ол харын эки. Хууда арыг-силигниң, санитарлыг нормаларның шупту дүрүмнерин, эмчилерниң болгаш специалистерниң сүмелерин хажыт чокка сагып, маска кедерин утпаңар. 

Чоок кижилеривистиң амы-тынын айыылга каар эрге бисте чок. Владимир Владимирович Путин чүү деп чугаалаан ийик, эң-не камгалалдыг чер – бажыңга арттары! Ынчангаш, шак-ла ону сагыылыңар, эштер! 

Ажылдап тургаш өг-бүлевисче, ажы-төлүвүсче үевис четпейн турган болза, ам оларның айтырыгларын кады чугаалажып көөр аргавыс бар апарган. Ажы-төл эдертип алгаш, кудумчу, садыг-наймаа, хөй-ниити черлери кезип, коронавирус бар өске регионнарже анаа-ла чораан ажыы чок. 

Шалың төлевирлиг ажылдавас неделяны анаа эвес киирген деп чүвени билип көрүңер. Ону боданып көөрүңерни диледим, чаңгыс чер-чурттуглар. Кончуг кара аарыг-дыр. Күрүне чурттуң хамаатылары дээш канчаар-даа аажок улуг чарыгдалдарлыг хемчеглерни чорудуп турар. Аарыг нептерээн чурттардан келгеш, тускай хыналдага турар ужурлуг хирезинде, ол чурумну каржызы-биле хажыткан кижилерге онааштыр торгаалдар улгатканын дыңнадыйн.

65 хардан өрү назылыг кижилерге мону аңгы дыңнадып көрейн. Силер биске эң-не херек силер. Ынчангаш кайнаар-даа үнмейн, бажыңыңарга олурарыңарны улуу-биле диледим. Силер дээш сагыш човап кээр кижилериңер бар болгай. Ол дээрге силерниң чоок кижилериңер, төрээннериңер-дир. Улуг назылыгларны хүндүлеп, оларны онза хайгааралга алыры бистиң чоннуң ужур-чаңчылдарында сиңниккен. Кижи бүрүзү ада-иелериңерни, кырган-ачаларыңарны, кырган-аваларыңарны эмнер, аъш-чем-биле хандырып, аңгы олурарынга таарымчалыг байдалдарны тургузуңар. Эмчиниң сүмелерин сагыыр апаар. 

Дуза хереглеп турар назылаан кижилер социал албан чериниң, волонтерларның дузазын ажыглап база болур. Тускай бөлүктер тургустунган, изиг шугум телефоннарын массалыг информация чепсектеринде тараткан. 

Амгы үеде айыыл чок чорукту хандырып, кадыкшылды, чонну камгалаар дизе, иштики хөөнүвүстүң өзээ болур корум-чурумувус, харыысалгавыс бирги черге турар ужурлуг.

Мурнувуста дыка хөй ажылдар бисти манап турар! Силер бүгүдеге кадыкшылды, бодуңарның күжүңерге бүзүрелди күзедим, чаңгыс чер-чурттуглар! Дем-биле шуптузун шыдаптар бис! 

Тыва Республиканың Баштыңы Ш. Кара-оол.