Бай-Тайга кожуунда мал кыштаглаашкыны

2019 – 2020 чылдың мал кыштаглаашкынынче 26782 баш мал кирген. Ооң 13397 бажы улуг бода, 132702 бажы шээр мал болза, 2857 бажы - сарлык, 4896 бажы - аът, 50 бжы - хаван. Кышты хүр менди ажар дээш, 13715 тонна сиген-ширбиилди белеткеп, бир баш малга онааштыр 3,1 центнернии курлавырлаан турган. 2020 чылдың март 10-нуң хүнү-биле алырга, мал чеминиң 69 хуузун чарыгдаан, 4252 тонна сиген арткан. 

Кара-Хөл сумузунуң девискээринде мал чеми төнүп турар. Тус черниң сайгарлыкчылары Иргит Г.Д., Иргит У.А. Хакас Республикадан мал чемин сөөртүп эккеп турар. Мал кыштаглаашкының үезинде Кара-Хөл сумузунче 37 тонна сула, 25 тонна комбикорм, 12 тонна сиген, азы ниитизи-биле 74 тонна мал чемин сөөрткен. Сумуда 3290 баш улуг бода, 20349 баш шээр, 263 баш сарлык, 1356 баш чылгы бар. Кыш төнгүже, малды тургуза азыраарынга, ам-даа 2550 тонна сиген биле 45,4 тонна хоолулуг мал чеми херек. Амгы үеде курлавырда чүгле 20 тонна сиген арткан. А арткан көдээ суурларда мал чеми четчир.

Февраль төнчүзүнде база март эгезинде чаггаш, хадаан соонда, мал одарларын болгаш чамдык аалдарже оруктарны дуй хадаан. 260 кыштагларже оруктуң 137-и ажык, чедери берге черде 9 кыштаг-биле харылзаа бергедээн, 114 автоорук муңгаш. Ол 114 оруктарның 102-зи Кара-Хөлге хамааржыр. 

Бай-Тал сумузунуң Туралыг деп черде 10 кыштагже Кызыл-Дагның Үзүк-Кыры деп черде 2 кыштагже аргыжылга берге. Оруктарны үстүрүп турзажок, хөртүктей хадып кааптары-биле байдал нарын. 

Кара-Хөл сумузунуң малчынарынче аъш-чем аймаан база мал чемин аът-биле чедирип турар. Кара-Хөл сумузунуң чурттакчы чонунуң хууда дузалал ажыл-агыйлары кышкы ажык одарга бүзүрээш, чогуур мал чемин четчир кылдыр белеткеп албаанындан байдал бергедеп турар. Улай-улай чагган хар кылыннааш, улаштыр хөртүктей хадып каапканындан, малдың оъттаарын база бергедеткен. 

Кыш чылыг болганындан, хемниң доштары ажыттынып эгелээни-биле, дош кырының кышкы кежиглерин хаар деп шиитпирни үндүрген. Чер кырының 125 километр шөйлү берген оруктарын аштаарын дугурушкан. Арамай деп черде, Туралыг – Ак-Кара-Суг аразында, Сукпакта база Хөл-Өөжүнде арттарда хөртүктей хадаан черлерде харларны аштаар. Кара-Хөл сумузунга онаажыр 102 кыштагларже чедер оруктуң чүгле чаңгыс талазынче хемчээли 425 км болуп турар. 

Кожуун чагыргазы Кара-Хөл суму чагыргазы база сумунуң чурттакчы чону-биле демнежип, малчын кыштагларже оруктарны аштавышаан, мал чеми чедирер хемчеглерни планнаан. Бо бүгү ажылдарны хат соксай бээрге шалыпкын эгелээр деп чугаалашкан. 

Даштыг-Хөл, Сукпак, Кара-Суглуг деп черлерде малчыннарже аъш-чем аймаан база сиген-ширбиилди 2 техника-биле чедирген. Кожуун чагыргазы ол ажылдарга 100 литр бензин-биле 150 литр дизель кывар-чаар чүүлүн тускайлап берген.

 Бай-Тал суму чагыргазы Бай-Тал – Хемчик-Бажы (14 км) база Бай-Тал – Шивилиг (13 км) аразында оруктарны МТЗ-82 трактор-биле үстүрүп аштаткан. 

Кызыл-Даг суму чагыргазы чедери берге Үзук-Кыры деп черде 2 малчын аалды көжүрүп бадырган. А Шуй суму чагыргазы ырак черлерде чыдар малчын аалдарга чедип, хынаан. Шуйдан Чангыс-Терек-Бажы деп черде (20 км) 4 турлагже, Шуй – Ак-Хем-Аксы - Чинге-Каът-Аксы (18 км) деп черде 6 аалче оруктарны тырттарынга акша-хөреңгини тускайлаан. Ийиги угда “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” губернатор төлевилелиниң 2 киржикчизиниң кыштаа бар. 2017 чылдың киржикчизи Сурун А.Д-ның кыштаанга 4 тонна сигенни чедирери-биле кывар-чаар чүүл садар акшаны үндүрген. 

Кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Чанзан А.С, чагырыкчының экономика талазы-биле оралакчызы Сундуй А.А. болгаш Тээли суму чагырыкчызы Доржу Э.С. 2018 чылдың кыштагжыларынга чедип, ниити байдалды хынаан. Ол ышкаш 2019 чылда 100 баш бүдүрүкчү кошкарлар алган Даный-оол А.Н-ның турлаанга хоолулуг мал чемин чедирген. Бай-Тал сумузунуң Туралыг деп черже кыштагларже аргыжылга ам-даа берге деп, кожуунда Тываның Баштыңының бүрүн эргелиг төлээзи Онгай-оол С.Б дыңнаткан.