Тыва Республиканың 2019 чылда социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң түңнелдери

Тайылбыр: 2018 чылга деңнээрге, цех 2019 чылда кылыгларны 2,5 катап хөйге даараан, азы 1381,2 муң санныг чүүлдерни даарап үндүрген. Компания чылдың-на бүдүрүлге продукциязының хемчээлин көвүдедип, чылда 1408 муң санныг чүүлдерни даараарын планнаан. Чыл эгезинден 69,7 муң санныг продукцияны бүдүрген. 

Электроэнергия, газ база бус бүдүрүлгезиниң индекизи 6,8% өскен, 2018 чылга деңнээрге 11,5 хуу хөйге сугну хандырган. 

Көдээ ажыл-агый - 2018 чылга деңнээрге, улуг бода малдың саны 2,9 хуу өзүп, 172,0 муң баш четкен (инектиң баш саны 74,7 муң башка, 2,7% көвүдээн), - 2018 чылга деңнээрге шээр малдың баш саны 12,3 хуу өзүп - 1 миллион 274 муң баш четкен. 

Чоннуң хуу ажыл-агыйларында база көдээ ажыл-агый организацияларында малдың баш саны өскен. “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” база “Чемгерикчи инек малым” губернатор төлевилелдери малдың баш санын көвүдеринге улуг салдарлыг болган. 2019 чылда 28 кижи “Аргостартап” грантыны “Фермерлерни деткиир болгаш көдээ кооперацияны хөгжүдер системаны тургузар” федералдыг төлевилел боттаныышкыны-биле алган. Шээр мал семирти азыраар шөлдер тудар 3 төлевилел грантыларга төлептиг болган: төп зонага 1000 баш малга – Кызыл кожуун, инициатору “Арат” КБК; мурнуу-барыын зонага 1000 баш малга – Чөөн-Хемчик кожуун, инициатору «Элбек»; соңгу-барыын зонага 1000 баш малга – Барыын-Хемчик кожуун, инициатору «Алаш». 

2019 чылда сүт бүдүрер угланыышкынны («Хүндү» КБК, СППК «Туранское» КББК база өске-даа) деткип, хөгжүткени-биле база Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Бажы сумузунда сүт болбаазырадыр биче-цехти тутканы-биле, сүт бүдүрүлгези 1 хууга өзүп, 64,7 муң тонна болган. - «Агрохолдинг Заря» КХН-ниң көдээ ажыл-агый техниказын чаартып, Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчы суурда тараа тарылгазын катап эгелээни-биле, Таңды кожуунда тараа шөлдерин 4,5 катап улгаттырганы-биле, 26,4 муң тонна тарааны бүдүрген (эрткен чылга деңнээрге өзүлде 1,8 катап), дүжүткүрү 43,7% көвүдеп, 1 гадан 19,4 центнер болган.

 Тудуг адыры.  Чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирери 16,9% көвүдеп, 112,3 муң кв. метр четкен. 2019 чылда чаа чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирер планны 18 муниципалдыг тургузуглар күүсеткен, Кызыл хоорайда 58,99 муң кв.м. оран-саны ажыглалче киирип, чыл планын 84,3 % күүсеткен. Өнчүнүң шупту хевирлериниң организациялары 2019 чылда 90 чуртталга бажыңын, чон – 876 бажыңны, сад ажылдарын чорудар участоктарда – 52 бажыңны туткан. Ниитизи-биле 1702 чаа квартиралар ажыглалда кирген. - эрткен чылга деңнээрге, тудуг объектилериниң санының болгаш хемчээлиниң улгатканы-биле, “Тудуг” ажыл-чорудулгалыг ажылдың хемчээли 143,4% өзүп, 11027,9 млн. рубль болган. Бүгү республикада 280 объектини ажыглалда киирген. Ооң иштинде 100 ажыы – чаа тудуг объектилери. Ол дээрге, 75 чуртталга бажыңнары, ооң санында өскүстерге 64 бажың, 3 школа, уруглар садтарынга ясли бөлүктүг 5 немелде тудуг, 6 культура бажыңы, 1 фельдшер-акушер пункт, чаагайжыдылга адырында 30 объект-тир. Оон аңгыда социал 14 объектиге база хөй квартиралыг 60 бажыңга капитал септелгени чоруткан. 

Транспорт адырында пассажир аргыштырылгазы 10% улгаткан (33,2 млн кижи); Ооң мурнунда чылга деңнээрге, 2019 чылда регионнар аразында авиарейстер ужудуушкунунуң саны көвүдеп, калбарганындан аргышкан пассажирлерниң саны 2,5 катап көвүдеп, 62,4 муң кижи четкен (2018 чылда - 27,9 муң кижи). 

Садыглаашкында – рынокта эвес садыг организацияларының база хуу сайгарлыкчыларның үүрмектеп садыглаарын улгаттырганы-биле, үүрмек садыглаашкын саарылгазы 7% өскен (26,2 млрд. рубль). Эртип турар ярмаркалар садыглаашкынның көргүзүүн бедиткен. 2019 чылда тус чер бараан бүдүрүкчүлериниң 794 делгелге-ярмаркалары болган (республика хемчээлдиг 9 делгелге-садыглаашкын, дыштаныр хүннүң 785 ярмаркалары). Сайгарлыкчы чоруктуң 9665 субъектизи база 1197 кижи аңаа киришкен. Делгелге-ярмаркалар үезинде 57,4 млн. рубль түңге бараанны саарган, 2018 чылдан 2% хөй.

 Телекоммуникация адырында – чурттакчы чонга төлевирлиг телекоммуникация ачы-дузазы 5,8% өскен (1,4 млрд. рубль). «Харылзаа болгаш информация» ажылдыг организациялар 2019 чылда 2532,7 млн. рубльге саарылган, 2018 чылдан 14 % хөй. 2019 чылда социал ужур-дузалыг 96 объектини Интернет четкизиниң калбак ажыглалынга кошкан. 40 школа, тус чер бот-башкарылгазының 28 органы, 21 ФАП, 5 техникум, 2 өрт кезээ Интернет харылзаазының дүрген дамчыдар каналдарынга коштунган. Чедери берге Тожу кожууннуң Тоора-Хемниң чурттакчыларын Интернет четкизи-биле хандырттынган болза, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурунуң чурттакчылары 3G база 4G стандарттың соталыг харылзаазын ажыглап эгелээн.