Улуг-Хем кожууннуң “кыштагжыларында”

Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал сумузунда Ай-Хаан Ахмедович Херлигбейниң өг-бүлези суурнуң Бай-Даг эдээнде Сарыг-Хавак деп черге турлаан тудуп алыры-биле бүгү-ле херек документилерин долдуруп, белеткел ажылдарынче кирген. Ийи-Тал сумузунуң чону бир үн-биле өг-бүлени деткээн болганда, ажылды быжыг холга ап, карак кызыл ажылдаарын өг-бүлениң чөвүлелинге шиитпирлээн. 

Бичии Ким биле Айнестиң кырган-авазы Мира Монгушовна Кыргыс чаа ишче кирген уругларын деткиирин чугаалаан. 

“Ада-өгбелеривистиң ажылы-ла ол, бо кезек черлерге чайлап, күзеглеп, кыштаар. Бо черниң одар-белчиири эки, дуу бедик даг кырындан малың бараанын харап олурарга безин, онзазын канчаар. Баштайгы дээрезинде аныяктарывыска аймаавыс-биле дузалажыр бис. Уруглары база бичии. Айнес биле Ким боттары анай-хураганныг апарып, ада-иезинге дузалажыр бис деп, амдыгааштан чугаалай бергенин көргеш, чаптаар-дыр мен. Тываның Баштыңы көдээниң аныяктарынга дыка-ла херектиг төлевилелди эгелээнин онзалап айтып тур мен” – деп, кырган-ава өөрүшкүзүн чажырбады. 

Чааты сумузундан Назын биле Надежда Ажыларның өг-бүлези 2017 чылда бир-ле дугаар бода мал алган “кыштагжыларның” бирээзи. Назын Кызылдың автоорук техникумун дооскан болза, Надежда Тываның күрүне университединиң филология факультединиң доозукчузу. Ажыл чок аныяктар чаа эгелээн төлевилелге киржирин шиитпирлээн.

 9 харлыг Чигжит биле 4 харлыг Анелияның авазы, ачазының алганы 20 баш улуг бода малының саны ам 40 ашкан. Чыланныг деп черде кыштаан боттарының күжү-биле туткан: 8х8-тиң пластик соңгаларлыг улуг бажыңныг, малында кажаа-серизи делгем, бажыңының чанында тыва өглүг, чорук-херек бүдүрер хөлгези-даа бар. Келир үеже херии базып олурар араттар деп болур. 

“2017 чылда хүлээнип алган 20 баш инээвистиң дуюн 2019 чылдың төлевилел киржикчилери болур аныяк өг-бүледе дамчыттывыс. Ону бистиң сумудан Ханды Идегелдерниң өг-бүлези хүлээп алды. Ынчап кээрге арткан малывыс өнчүвүсче шинчээн – деп, Назын чугаалады. – Эрткен чылын, чаа чыл бүдүүзүнде, шалып ишчи кыштагжыларны деткээн ажыктыг белектерни Тыва чазактың өмүнээзинден алдывыс. Хүнден октаг алыр херекселдиң ачызында телевизорну көрүп, интернетти ажыглап эгеледивис. Ам уругларывыс кыштагже күзелдии-биле келир апарган. Арай-ла бергежип турар айтырыывыс – суг. Аъш-чем кылып, ижеринге-даа, мал-даа суггарарынга хөй суг херек. Амдыызында он литр ишкир савалар-биле сугну 18 километрде Шагаан-Арыгдан дажып эккеп алыр-дыр бис. Чайын чоогувуста бригад чанында Чааты хемден суглаар бис. Кыштаавыска кудук үндүр казыптар болза, ажыл-иживис шуудай-ла бээр”. 

Назын, Надежда Ажылар малдың кыштаглаашкынынче 350 килдиң 300 санныг шараан сигенин белеткеп алганнар. Инектериниң 20 хирези удавас төрүүр. Ынчап кээрге, сүт-саан элбээри чөп. Амдаазында хүнде саап турары 60 литр сүдүнден ак чемнерни - сметана, чөкпек, саржагны белеткеп, боттарының база чоок улузунуң хереглелинде ажыглап турар.

 Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүүден Сергей биле Саглаана Балганнар – “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң 2018 чылда киржикчилери. Аныяк малчыннарның кыштаанда бо хүнде, 400 баш хой база 100 хире баш хураган бар. Кышка удур 8 машина сиген-ширбиилди белеткээн. Малчыннарның хою оолдап эгелээн болгаш, суурдан эң-не чоок кижилери, угба-дуңмалары, акылары дузалажып чедип келген. Кажааны бичии-бичии өрээлдерге аңгылаан, чаа төрүттүнген, неделя четкен, чаа төрээн хой дээш, шупту аайлыг. Шала доругуп, боткур апарган хураганнарында немелде чемни берип турар болду.

“Төлевилелдиң ачызында аал-коданныг болуп, малывыс бажы өскен. Хой кадарарда аът албан херек. Ынчангаш ээлчежип мунар ийи баш аъдывыс база бар. Мал тудуп турар кижи инек тутпаска, кайыын боор. 10 шаа инээвис база бар, сүттүг шаңны ижип, курут, ээжегейни чип, ажы-төлче чорудуп берип олурар-дыр бис. Бо чылын 200 баш шээр малывысты төлевилелдиң дараазында киржикчилеринге хүлээдип бериптеривиске, элээн каш мал артар. Оон чоорту муңчу малчыннар санынче кирер мындыг күзелдиг бис” – деп, Сергей Тунгар-оолович чугаалаан. 

“Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң киржикчилериниң мурнунда кол сорулга – кышты хүр эрттип, малдың чаа төрээн оглун онча-менди камгалап алыры. Улуг-Хем кожууннуң бо аныяк малчыннарында байдал чогумчалыг. Ону боттарының карак кызыл күш-ажылы, тура-соруу-биле чедип алганы билдингир. 

Тываның Баштыңының айыткалы-биле 2016 чылда эгелээн “Аныяк өг-бүлеге кыштаг төлевилелде” 416 өг-бүле киржип турар. Республиканың сумуларында чаңгыс чер-чурттугларының деткимчези-биле 2016 чылда 105, 2017 чылда 103, 2018 чылда 105, 2019 чылда 103 аныяк өг-бүлелер улусчу төлевилелге киржир аас-кежиктиг болганнар. 

Дөрт чыл дургузунда ук төлевилелди күүседип, 416 киржикчиниң чарыгдалдарынга федералдыг, республика бюджеттеринден база чээли акша-хөреңгизинден ниитизи-биле 436,6 млн. рубльди үндүрген. Ол акша-хөреңги-биле 416 арат ажыл-агыйларын тургузуп, ынча санныг кыштагларны туткан. 

Эрткен чылын 2016, 2017, 2018 чылдың киржикчилери 36951 баш шээр, 189 баш бода малдың чаш төлүн алган. 133,7 млн. рубльге көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрген. 2,4 млн. рубльге 161,3 тонна дүктү, 71,7 млн. рубльге 239 тонна эътти, 59,6 млн. рубльге 1192 тонна сүттү садып-саарган. 

“Кадыкшылдың оруу” төлевилел чорудуу-биле 197 аныяк малчынны шинчээн. 390 төлевилел киржикчизиниң 522 уруг-дарыын кадыкшылга лагерьлеринге база санаторий-курорттарга дыштантырган. 

Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Талдың аграрлыг школа-интернадында губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң 53 ажы-төлү өөренип турар.

 416 малчын турлагларның 91-и суглуг черлер чоогунда чыдар болза, 325 кыштаг кудукка хереглелдиг. 85 кыштагжыларда кудукту каскан болза, 2020 чылда 2017 чылдың 74 кыштагларынга кудукту казары планнаттынган.

 “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелди Тес-Хем, Мөңгүн-Тайга, Кызыл, Өвүр кожууннар чедиишкинниг боттандырып турарын демдеглезе чогуур.