Тываның Баштыңы коллегалары-биле национал төлевилелдерниң бирги чылында күүселдезиниң түңнелдерин чугаалашкан

Эрге-чагырганың экономиканы хөгжүткен ажылын үнелээр алды көргүзүг бар. Экономиканың бюджеттен дашкаар секторунда бедик бүдүрүкчүлүг ажылчын олуттарның саны, биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукта ажылдыг кижилерни саны, экономиканың чиг-эттен хамаарышпас баазалыг адырында күш-ажылдың бүдүрүкчүлүү, шалың төлевириниң боттуг деңнели, кол капиталче инвестицияларның хемчээли (федералдыг төлевилелдерден аңгыда) база ядыы-түреңги чоруктуң деңнелин көөр. 

Регионда амыдырал-чуртталга шынары экижээниниң көргүзүүн арткан индикаторлар көргүзер. Ол дээрге, төрүттүнгенден эгелээш назы-харның узуну, оран-сава байдалын экижиткен өг-бүлелерниң саны, таарымчалыг хүрээлелдиг хоорайлар үлүү, долгандыр хүрээлелдиң шынары, эртем-билигниң деңнели, регион автооруктарының нормативтиг негелделерге дүүшкени-дир. 

 Регион баштыңының база эрге-чагырганың ажыл-чорудулгазының дугайында чурттакчы чоннуң үзел-бодалы өске бир чугула көргүзүгге хамааржыр. РФ-тиң президентизинге болгаш регионнуң баштыңынга кайы хире бүзүреп турарын чурттакчы чон ортузунга айтырыг-харыы таварыштыр илередир. РФ-тиң Президент администрациязы база РФ-тиң Чазаа чылдың-на шынарның өзек көргүзүглерин күүсеткен түңнелди үндүрүп турар.  

Регионнарның бот-тускайлаңын болгаш арга-шинээн көрүп тургаш, хыналдалыг чугула көргүзүглерни тургускан. Тываның бирги вице-премьери Александр Брокерт республика аңаа онааган элээн каш даалгалар күүсеттингенин бүзүрелдии-биле илеткээн. 

 Республика кол капиталче киирген инвестиция хемчээлиниң талазы-биле контрольдуг санны 4,2 хуу ажыр күүсеткен. Инвестициялар структуразында бизнестиң бодунуң киирген үлүү 64 хуу четкен. Экономиканың чиг эт баазазынга хамаарышпас адырында күш-ажылдың бүдүрүкчүлүүн көдүрер даалганы 102,4 хуу чедирген. 2019 чылда болбаазырадылга бүдүрүлгези 2 катап, чүък сөөртүлгези – 35,5 хуу, тудуг тудуушкуну – 1,5 катап өскен. 

Бедик бүдүрүкчүлүг олуттар санын көвүдедир даалга күүсеттинген – 10 муң ажылчын олут тургузар планны бөгүн 10,3 муң чедирген. Биче болгаш ортумак бизнесте хуу сайгарлыкчылар-биле кады 15 муң хире кижи ажылдап турар.

 Өөредилге шынарынга, чуртталга байдалын экижиткен өг-бүлелер санынга, чурттаар черниң чедингириниң база хоорайның таарымчалыг хүрээлел үлүүнге планныг онаалдалар күүсеттинген. Эрткен чылын 7,4 муң өг-бүлениң чуртталга-байдалын экижидер планны 9,7 муң чедиргенин чижекке ап болур.  

Александр Брокерт чедиишкиннерни демдеглеп тура, статистика көргүзүглери төнчү саннар эвес, а бүдүрүлгелер, организациялар, бизнес субъектилерден сан-чурагайлар ам-даа кээп турарын тайылбырлаан. Чурум езугаар отчеттуг компания апрель 1-ге чедир уламчылаар. Статистика эргелели медээлерниң долу баазазын чыыптарга, төнчү көргүзүглер өскерлири чугаажок. Ынчангаш яамылар ведомствога хамааржыр организацияларында отчет дужаалдазын дүргедетсин деп чугаалаан.  

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бирги оралакчызын деткип, 2019 чылда регон удуртукчуларының ажылының шынарынга анализ чүгле политиктиг эвес, а экономиктиг сорулгага херегин демдеглээн. Национал төлевилелдерни боттандырарынга база тускай сорулгалыг көргүзүглерни чедип алырынга регионга кандыг дуза херегин үнелел системазын көрүп кылыр бооп турар. Эки көргүзүглүг регионнар федералдыг бюджеттен немелде акша деткимчезинче кордап болур.  

Ынчангаш вице-премьерлер, сайыттардан эгелээш, бичии суурнуң баштыңчызынга чедир, удуртукчу бүрүзү бодунуң ажылын кол 15 көргүзүгге дүүштүр тургузуп алыр ужурлуг деп, республика баштыңы айыткан. «Өске-даа параметрлерден тургустунган ол бүгү одуругларны “беш салааңар” дег билген турар ужурлуг силер. Чүгле ынчан салдынган тактиктиг болгаш стратегтиг сорулгаже чеже материалдыг, кижи болгаш саң-хөө курлавырларын хаара тудары билдинер. Ол 15 көргүзүгнүң бирээзинде-ле бүгү киржикчилерниң ажылын удуртур төлевилел офизи херек» - деп, Шолбан Кара-оол национал төлевилелдерни боттандырар арга-хевирлерже бодунуң көрүжүн чугаалаан. 

Ылаңгыя, Күш-ажыл яамызының харыылап турары ядыы-түреңги чорук-биле демисел, ведомство бүрүзүнүң айтырыынче кирип турар. Херек кырында көөрге, ону колдуунда Экономика яамызы кылып турар боор. Яамы чаа ажылчын олуттарны ажыдып, ажыл чоктарны ажылга тургузар төлевилелдерни кылыр ужурлуг. А социал албаннар чурттакчы чоннуң орулгаларынга мониторингини чорудуп, хереглелдиг кижилерге пособиелер үлээрин кылып турар.  

Ол ажылдар кезээде-ле чогууру-биле чоруттунмайн турар. Ооң чижээ, эрткен чылын көдүрген ядыы чоруктуң деңнелиниң айтырыглары хамааржыр. Росстат республиканың чурттакчы чонунуң чартык кезиин чединмес бөлүкке киирген. А РЭА-ның Социология институдунда эртемденнерниң шинчилели чединмес чорук 37,6 хуу чедир кызырылганын көргүскен. Росстаттың ол медээлери бүдүрүлгелерниң болгаш организацияларның отчеттарындан үнгенин албан езузу-биле медеглээн. Чүге ол сан-чурагайлар дүүшпейн турарын сайгарары – Күш-ажыл яамызының дорт хүлээлгези-дир. 

Шолбан Кара-оол социал яамының ядыы-түреңги чоруктуң байдалынга анализинде чаа чүүлдерни база демдеглээн. Кожууннар аайы-биле ону бир дугаар шинчилээн. Айтырыгның боттуг чылдагаанын тодарадып, курлавырларны эде бөлүктээринге ол херек. Анализтен көөрге, эң хөй чединмес чоннуг Тере-Хөл, Чеди-Хөлу, Улуг-Хем, Бай-Тайга, Кызыл база Дзун-Хемчик кожууннарга чаа арга-хевирлер херек. 

Хөй талалыг күжениишкиннер, хөй барымдаалар назы-харны узадырынче угланган айтырыгны чедиишкинниг шиитпирлээринге идиглиг. Ол көргүзүгнү отчеттаарын быжыглаан чүгле Кадык камгалал яамызының айтырыы эвес-тир. «Ортумак назы-харның көргүзүүнге дорт салдарлыг бичии чаштарның өлүп-хораанының артында чүү барын көрээлиңер. Эрткен чылын ол 32 хуу кызырылган. Эки-дир, а арагалаашкын чок турган болза, оон-даа эки бооп болур ийик. 21 хензиг чаштарның 17-зи албыктыр бастырган. Иези ижип алгаш, удааш, базып алган. Ооң-биле канчаар демисежирил? Чүгле эмчилер күжү-биле ол болдунмазы билдингир. Участок бүрүзүнге тускай сорулгалыг, ону чедип алыр арга-хевирлерни айыткан чиге ажыл турар ужурлуг» - деп, республика баштыңы чугаалаан.

Республикада өлүмнерниң эң-не нептереңгейи - хан-дамыр эргилдезиниң аарыгларын эмнээринге аарыг кижилерге бедик технологиялыг медицинаны хөгжүдер херек. Республиканың Кадык камгалал яамызының мурнунга, бедик медицина технологиялыг төптү тудар айтырыгны чаңгыс эвес катап көдүргенин сагындырып, оода ооң төлевилели безин тургустунмаанын шүгүмчүлээн. Ол идеяны боттандырар бааза – регионнуң хан-дамыр төвү бар. Филиалдарны хевирлеп, ооң угланыышкыннарын болгаш тургузуун калбартыр херек.

Хуралда өөредилге деңнелиниң көргүзүглер күүселдезин тодаргай сайгарып көрген. Өөредилгеде хаара туттунган чурттакчы чоннуң аргаларын, ооң шынарын айыткан. Республика ол адырда эвээш эвес ажылдарны кылган. Техникумнар база училищелерде чаа технологтуг дериг-херекселдер-биле чепсегленген 11 мастерскаяны ажыткан. Студентилер чүгле мергежилин шиңгээдип эвес, а бодунуң бизнезин ажыдып, ону удуртуп, бухгалтер учедун кылып билир кылдыр өөредир дээш, ол мастерскаялар биче бизнес субъектизи статуста ажылдап турар. 

 Национал төлевилелдер-биле ажылдап турда, профессионал өөредилге системазында кошкак черлер база илереп келген. 15 - 19 харлыг аныяктарның өөредилгеде хаара туттунганын шинчилеп турда, 9 класс соонда кайнаар-даа өөренип кирип албаан азы өөредилгезин ара кагган уруглар бары билдинген. Бөгүнде ындыг 57 кижи бар. Россияда ортумак билиглиг болуру албан болганда, оларны өөредилгеже катап эгидер херек. 

Шупту өөредилге эртемнеринге школа, муниципалдыг база регион чадаларлыг мөөрейлер болгаш олимпиадалар санын көвүдедир. Школачыларның бүгү-российжи олимпиадаларында республика киржип турар. Дээди өөредилге черлеринче Тываның школа доозукчуларының дужаап кирип турарының статистиказында ол көстүп турар. Олимпиадаларга киржилге ЕГЭ-ге немей 10 санны бээр. 

Республика Баштыңы чурттуң дээди өөредилге черлери-биле Тываның училищелери база техникумнары кады ажылдап, үзүктел чок профессионал өөредилге системазын тургузарын республиканың Өөредилге яамызының кичээнгейинче углаан. Колледж сургуулу доозупкаш, ындыг угланыышкынныг дээди өөредилге чериниң ийиги азы үшкү курзундан өөренип эгелээрин билген турар ужурлуг. Шак ындыг бурунгаар көрүш профессионал өзүлдеже хей-аътты, мергежили-биле ажылдай бээринге бүзүрелди бээр. Кижи ажылдап турган үелеринде эде өөренип, сайзыраар ужурлуг деп, республика Баштыңы чугаалаан.

 «Бөгүнде чаңгыс билиг-мергежилдиг болуру эвээш. Хүнден шакче өскерлип турар бедик технологиялар үезинде чурттап турар бис. Ындыг байдалдарда чедимчелиг болур дизе, өскерилгелерге дүүштүр доктаамал өөренип, билиг-мергежилин, арга-дуржулгазын кезээде бедидер апаар. Берти дизе, ынаар чүткүүр херек. Президентиниң эгелээни чүгле өөредилгеге хамааржыр эвес, а өске-даа национал төлевилелдер бистиң мурнувуста ындыг чугула сорулгаларны салган» - деп, Шолбан Кара-оол сайгарылганың түңнелин үндүрген.