Чонга улуг деткимче - социал төлевилелдерде

Тыва Республиканың Күш-ажыл болгаш социл политика яамызы чурттакчы чоннуң социал-демографтыг бөлүктеринге тургусканы амыдырап-чурттаарының куду хемчээлинден эвээш орулгалыг чааскаан чурттап турар кижилерге, хөй ажы-төлдүг болгаш социал берге байдалдыг өг-бүлелерге социал керээ езугаар күрүне деткимчезин көргүзүп турар. Социал угланыышкынныг төлевилелдер хуу дузалал ажыл-агыйларын тургузарынга идигни берип, кижилерни күш-ажылга чаңчыктырып, боттарының хереглелинден арта берген продукцияны садып-сааргаш, орулганы ажылдап алыр арганы берип турар. 

"2017-2020 чылдарда өг-бүлелерниң болгаш уругларның социал камгалалы” ТР-ниң күрүне программазының күүселдези-биле, 2020 чылдың бюджединде 1245,0 муң рубль көрдүнген.

Эвээш орулгалыг, 1-2 ажы-төлдүг өг-бүлелерге социал дуза кылдыр 25 кг картофель база ногаа культураларының үрезиннерин үлээр. А 3 болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүле-ле 50 кг картофель база ногаалар үрезинин алыр болза, чааскаан чурттап турар кырганнар 25 кг картофель база ногаа үрезинин алыр. 

18 муниципалдыг тургузуглардан ниитизи-биле 1330 өг-бүлени 2020 чылда хаара тудар: Кызыл хоорай – 83, Ак-Довурак - 75, Бай-Тайга -75, Барыын-Хемчик – 74, Чөөн-Хемчик-76, Каа-Хем - 76, Кызыл кожуун - 81, Өвүр - 73, Бии-Хем - 76, Сүт-Хөл - 76, Таңды - 76, Тес-Хем - 76, Тожу - 74, Улуг-Хем - 76, Чаа-Хөл - 76, Эрзин - 75, Чеди-Хөл - 76, Тере-Хөл – 45.

“Социал картофель” төлевилелдиң киржикчилери социал керээ негелдези езугаар, келир чылдың өг-бүлезинге дамчыдары-биле күскү дүжүдүнүң чамдыызын үрезин фондузунче дужаар. 2019 чылда 26170 кг картошка үрезинин курлавырлаан. Эрткен чылын 1046 өг-бүле үрезин фондузунче картошканы дужааган. 17 муниципалдыг тургузугларда үрезин фондузу бар: Кызыл хоорайда – 325 кг, Ак-Довурак – 1000 кг, Барыын-Хемчик – 700 кг, Бай-Тайга – 215 кг, Чөөн-Хемчик – 2025 кг, Каа-Хем – 2100 кг, Кызыл – 1875 кг, Бии-Хем – 2100 кг, Сүт-Хөл – 2100 кг, Таңды – 2375 кг, Тес-Хем – 1200 кг, Тере-Хөл – 2150 кг, Тожу – 138 кг, Улуг-Хем – 1342 кг, Чаа-Хөл – 1575 кг, Чеди-Хөл – 2100 кг, Эрзинде – 2850 кг. 

Тыва Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының дыңнатканы-биле алырга, 2020 чылдың февраль 1-ден 28-ке чедир өг-бүлелерден билдиришкиннерни хүлээп албышаан, деткимче алыр өг-бүлелер даңзызын тургузуп турар.  

Көдээ черлерде чурттап турар, 5 болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткээн “Социал хөмүр” төлевилел 2016 чылда эгезин алган. 

2018 чылга чедир одалга сезону эгелеп турда, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге чылда бир катап социал деткимчени (өг-бүлеге 2 тонна 142 кг. хөмүр ийикпе, 4,8 куб ыяш) көргүзүп турган болза, ол-ла чылдан эгелеп хоорай черде чурттап чоруур хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге 2 тонна халас хөмүрнү үлеп эгелээн. 

4 чыл иштинде төлевилел күүселдезинче 33,2 млн. рубльди: 2016 чылда – 5,5 млн. рубль, 2017 чылда - 5,9 млн. рубль, 2018 чылда – 9,2 млн. рубль, 2019 чылда – 12,6 млн. рубльди үндүрген. Төлевилел боттаныышкыны-биле, 2016 чылда - 702, 2017 чылда - 718, 2018 чылда – 1061, 2019 чылда 2032 өг-бүле, ниитизи-биле 4513 өг-бүле социал деткимче дузазын алган. 2019 чылда республика бюджединиң акшаландырыышкыны-биле саткан хөмүрнү 1367 өг-бүлеге чедирген болза, 665 өг-бүле спонсорларның берген хөмүрүн алган. 

2020 чылдың республика бюджединде ук төлевилел күүселдезинче дээш 13147,9 муң рубль көрдүнген. Тыва Республиканың муниципалдыг тургузугларында 4 болгаш оон хөй ажы-төлдүг база азырап алган уругларлыг өг-бүлелер учедунда турар 4416 өг-бүле “Социал хөмүр” социал төлевилелге 2020 чылда киржир. 

“Чемгерикчи инек малым” төлевилелди боттандырар дээш, 250 өг-бүлеге бызаалыг инектерни садып алыры-биле 2020 чылдың республика бюджединде 12500,0 муң рубльди аңгылаан. (Бир бызаалыг инектиң-не өртээ 48,0 муң рубль, камгаладылга кылдырарынга-ла 2,0 муң рубль). 

2016-2019 чылдарда төлевилел киржикчилериниң малының саны 3842 баш четкен. 2016 чылда үлээн 369 баш инек – 1707, 2017 чылдагы 250 баш инек – 898, 2018 чылдагы 250 баш инек – 649, 2019 чылдагы 250 баш инек – 588 баш апарган. 2016 чылдан тура, эвээш орулгалыг болгаш хөй ажы-төлдүг 1369 өг-бүле бызаалыг инектерни социал дуза кылдыр алган. 

2016 чылдың төлевилел киржикчилери болур 369 өг-бүледе 1533; 2017 чылдың 250 киржикчилеринде 923; 2018 чылдың 250 өг-бүлезинде 882 ажы-төл бары демдеглеттинген. А 2019 чылда төлевилелге 500 өг-бүле киришкен. 

2020 чылда база 500 өг-бүлени хаара тудары планнатынган. 250 киржикчи 2018 чылдың киржичкилеринден малды хүлээп алыр болза, 250 өг-бүлеге республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле саткан бызаалыг инектерни хүлээдир. 

Бай-Тайга, Сүт-Хөл, Каа-Хем, Чеди-Хөл, Таңды кожууннарда төлевилелдиң чаа киржикчилерин шилиир чон чыыштары эрткен. Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Кызыл, Өвүр, Бии-Хем, Тес-Хем, Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Эрзин кожууннурда база Ак-Довурак хоорайда шилилделер ам-даа уламчылап турар. 2020 чылдың февраль 14-те Тожу, Тере-Хөл, Мөңгүн-Тайга кожууннарга чон чыыштары эртер. Бо хүнге чедир, төлевилелге киржир кылдыр 309 өг-бүлени чон чыыштарында шилээн.