Ада-чурттуң улуг дайынының чылдарында тыва чоннуң күш-ажылчы маадырлыг чоруунга тураскаадып “Кызыл коъш” тураскаалды Кызылда ажыткан

«Кызыл коъш» аттыг тураскаалда Тывадан тылдың ишчилериниң база Улуг Тиилелгеге ТАР-ның улуг үлүг-хуузун мөңгежидип сиилбээн. 1941-1944 чылдарда тыва чоннуң фронтуга берген материалдыг дузазының ниити түңү 70 хире млн рубльге дең.  

Дайын хоочуннары, тылдың ишчилери, 55-ки мотоадыгжы бригаданың шериглери, Тываның күрүне университединиң шериг кафедразының студентилери, Президентиниң кадет училищезиниң кадеттери, республика база хоорай эрге-чагырга органнарының төлээлери болгаш өске-даа хоорайжылар мемориалдың ажыдыышкынга киришкен.  

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хемчегни ажыдып тура, тураскаал турар черни шилип алганы анаа эвес деп чугаалаан: эрткен чүс чылдарда Тыва Арат Республикада ССРЭ-ниң төлээ чери бо станцияга турган деп төөгүнү сагындырган. ТАР-га чурттап турган ССРЭ-ниң хамаатылары дайынның бирги хонуктарында-ла моон аъттанган, а тыва эки турачылар 1943 чылда Совет Эвилелиниң камгалакчылар одуруунче кирген деп, республика баштыңы сактыышкынны кылган. Ада-чурттуң улуг дайынының маадырларынга мөгейигниң минутазын чарлаан: 

«Улуг Тиилелгениң салгалдары бис – деп, Тываның Баштыңы чыылганнарга чугаалаан. – Кажан оларны бис сактып чоруур болзувусса, олар бистиң-биле кады». 

Тываның төөгүзүнде эң-не кол болуушкунну шуткаан тураскаалдарның бирээзин Россияның шериг-төөгү ниитилели кылган (РШТН). Шолбан Кара-оол Россияның шериг-төөгү ниитилелиниң удуртулгазынга, ооң директору, Россияның культура сайыды Владимир Мединскийге өөрүп четтиргенин илереткеш, бүгү чуртта төөгүлүг сактыышкынны катап диргизеринге РШТН-ниң идепкейжи болгаш улуг ажыл-чорудулгазын демдеглээн. Ук калбак тураскаал төлевилелиниң автору, ниитилел даргазының чөвүлекчизи Ростислав Мединскийге четтиргенин чугаалаан.  

Москвадан ады-сураа билдингир российжи скульптор-монументалист Виталий Шанов Тыва Республиканың Национал музейиниң фондуларында фоточуруктарга база экспонаттарга даянгаш, бадылаттынган төлевилел езугаар турускаалдың македин кылган. Тос метр, хүлерден сиилбээн тураскаалдың ийи талазында Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Пюрбю биле Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Монгуш Өлчей-оолдуң шүлүктерин бижээн. Композицияны үш ай ишти кылган, чартык төгерик ышкаш, хүлерден куткан ханада тыва чоннуң фронтуже аъш-чем дээш дузаламчы чорудуп турарын көргүскен.

РШТН-ниң күрүне болгаш хөй-ниити организациялары-биле ажылдаар департаментиниң делегей төлевилелдериниң талазы-биле удуртукчузунуң оралакчызы, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Аяна Шойгу Россияның шериг-төөгү ниитилелиниң даргазындан байырлыг сөстү тураскаал ажыдыышкынында дамчыткан.  

Аяна Алексеевна байырлыг сөстү номчааш, Россияда Улуг Тиилелгениң, Сактыышкынның болгаш алдарының чылының бүдүүзүнде, төөгүлүг тураскаалды ажыдар онзагай болуушкун эртип турарын демдеглээн.  

РШТН-ниң даргазы Владимир Мединскийниң адындан «Кызыл коъш» тураскаалды тургузарынга бүгү талазы-биле деткимчени көргүскени дээш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга өөрүп четтириишкинни дамчыткаш, Тываның регион дугаарынга тураскааткан Россияның шериг-төөгү ниитилелиниң кежигүнүнүң 17 дугаарлыг биледин тывыскан. Ол ышкаш РШТН-ниң Тывада регион салбырының даргазы, культура сайыды Алдар Тамдынның, Кызылдың мэри Карим Сагаан-оолдуң, тураскаалды тударынга база шөлдү чаагайжыдарынга үлүүн киирген тудугжуларның база өскерлерниң-даа адынга өөрүп четтириишкинниң сөстерин чугаалаан.  

Хоочуннар база езулалдың өске-даа киржикчилери тураскаалды ажыдыптарга дириг чечектерни салган. Тыва чоннуң күш-ажылчы болгаш дайынчы маадырлыг чоруун көргүскен төөгүлүг тураскаалдан эрткен үени көрүп дыштанырынга, фонарьларлыг болгаш сандайларлыг, чырык шывыг чаткан улуг эвес шөлде чаа тураскаал чаны, хоорайжыларга база аалчыларга таарымчалыг чер апаары чадап чок.